Dlaczego ludzie płacą podatki? Zgodność podatkowa w ujęciu ekonomiczno‑społecznym

Spis treści

Wstęp  9
1. W poszukiwaniu metamodelu teorii zgodności podatkowej podatników indywidualnych osób fizycznych  14
1.1. Wiedza niezbędna dla rozwojowego państwa podatków   14
1.2. Autorski metamodel ekonomiczno‑społecznej teorii zgodności podatkowej (ESTZP)  22
1.3. Homo verus – model człowieka rzeczywistego  30
1.4. Podstawowe pojęcia ESTZP z zakresu finansów publicznych i prawa podatkowego  37
1.5. Katalog działań podatników  39
1.6. Założenia autorskiego projektu badawczego   44
1.6.1. Cele i problemy badawcze   44
1.6.2. Metodologia badania  45
1.6.3. Metamodel teorii zgodności podatkowej – problem badawczy I  48
1.6.4. Uwarunkowania działań i postaw w zakresie zgodności podatkowej – problem badawczy II   48
1.6.5. Uwarunkowania morale podatkowego – problem badawczy III   50
1.6.6. Funkcja wartości oszustwa podatkowego – problem badawczy IV    52
1.6.7. Opis społeczeństwa polskiego na gruncie ESTZP – problem badawczy V   52

2. Modele, paradygmaty i główne dotychczasowe ustalenia ekonomiczno‑społecznej teorii zgodności podatkowej   57
2.1. Model ekonomii głównego nurtu oraz paradygmat siły i egzekwowania   57
2.1.1. Nastawiony na uchylanie się od podatków homo oeconomicus   57
2.1.2. Siła i egzekwowanie jako czynniki wymuszające zgodność podatkową   59
2.1.3. Sankcje i ich ograniczenia  63
2.2. Model ekonomii behawioralnej oraz paradygmat błędów i perspektywy   70
2.2.1. Krytyka modelu homo oeconomicus na gruncie psychologii   70
2.2.2. Zgodność i niezgodność podatkowa na bazie błędów   72
2.2.3. Złożoność prawa  75
2.2.4. Teoria perspektywy   77
2.2.5. Dwusystemowy model umysłu ludzkiego i heurystyki  79

2.3. Model ekonomii behawioralnej oraz paradygmat mentalności i morale    83
2.3.1. Mentalność podatkowa jednostki   83
2.3.2. Postawy wobec zgodności podatkowej   86
2.3.3. Morale podatkowe   91
2.3.4. Moralny obowiązek płacenia sprawiedliwych podatków   98
2.4. Paradygmat zaufania w polu wspólnym modelu ekonomii behawioralnej i socjologii ekonomicznej  100
2.4.1. Zaufanie jako warunek działania człowieka  100
2.4.2. Zrozumieć zaufanie  102
2.4.3. Zaufanie jako postawa racjonalnego człowieka   109
2.4.4. Zaufanie do organizacji i wewnątrz organizacji   111
2.4.5. Zaufanie a zgodność podatkowa – model śliskiego zbocza   114
2.5. Model socjologii ekonomicznej i paradygmat różnic społecznych  116
2.5.1. Tendencje ogólnoludzkie i różnice pomiędzy społeczeństwami   116
2.5.2. Instytucje społeczne w obszarze badań nad zgodnością podatkową   118
2.5.3. Różnice pomiędzy społeczeństwami państw i innymi instytucjonalnymi czynnikami w kontekście morale podatkowego   120
2.5.4. Religia i religijność a zgodność podatkowa  123
2.5.5. Morale podatkowe a istotni inni i ogólnospołeczne wartości  124
2.5.6. Demografia i rozwój społeczno‑gospodarczy a morale podatkowe 127
2.6. Model socjologii organizacji oraz paradygmat sprawiedliwości i usług  128
2.6.1. Spostrzegana i obiektywna sprawiedliwość podatkowa  128
2.6.2. Pozioma i pionowa sprawiedliwość podatkowa  133
2.6.3. Sprawiedliwość w wymianie z rządem (wymienna) a zgodność podatkowa  136
2.6.4. Zachowania podatkowe ufundowane na zaangażowaniu obywatelskim 137
2.6.5. Rola rzetelnego prawa i aparatu skarbowego w zgodności podatkowej   139
2.6.6. Administracja skarbowa jako „nienatura”   141

3. Empiryczne rozwinięcie ekonomiczno‑społecznej teorii zgodności podatkowej  146
3.1. Działania oraz postawy zgodne i niezgodne podatkowo w Polsce – dowody z badań empirycznych   146
3.2. Uwarunkowania subiektywnej behawioralnej zgodności podatkowej  155
3.3. Uwarunkowania subiektywnej wiodącej postawy w zakresie zgodności podatkowej   179
3.4. Uwarunkowania morale podatkowego  205
3.5. Funkcja wartości oszustwa podatkowego   223
3.5.1. Wartość emocjonalna oszustwa podatkowego    223
3.5.2. Wycena wartości psychologicznej uchylania się od zapłaty podatku i przebieg funkcji wartości oszustwa podatkowego   226
3.5.3. Heurystyka małej złośliwości  231

4. Obraz społeczeństwa polskiego w metamodelu ekonomiczno‑społecznej teorii zgodności podatkowej   236
4.1. Podstawowe wskaźniki zgodności podatkowej w polskim społeczeństwie   236
4.2. Paradygmat siły i egzekwowania   237
4.3. Paradygmat błędów i perspektywy  240
4.3.1. Błędy i skomplikowanie prawa   240
4.3.2. Wartość psychologiczna i perspektywa  247
4.4. Paradygmat mentalności i morale   248
4.4.1. Mentalność podatkowa Polaków   248
4.4.2. Postawy motywacyjne Polaków i wskazania związane z piramidą responsywnej regulacji  255
4.4.3. Morale podatkowe Polaków  258
4.5. Paradygmat zaufania   265
4.5.1. Zaufanie Polaków do aparatu skarbowego i model śliskiego zbocza we współczesnej polskiej rzeczywistości   265
4.5.2. Wiarygodność administracji skarbowej w Polsce jako kluczowy fundament zaufania   274
4.6. Paradygmat różnic społecznych   299
4.7. Paradygmat sprawiedliwości i usług   306
4.7.1. Oceny i oczekiwania w zakresie sprawiedliwości podatkowej   306
4.7.2. Cechy aparatu podatkowego – uczciwość, przychylność podatnikom i działanie na rzecz dobra wspólnego   312
Podsumowanie   315

Bibliografia  319
Lista tabel  335
Lista rysunków   343
Lista wykresów  344
Lista wzorów  346
Indeks nazwisk  347
Indeks rzeczowy  349

Aneksy
Aneks 1. Badanie 1 – Kwestionariusz badawczy pt. Zaufanie do instytucji finansów publicznych i morale podatkowe 2022   355
Aneks 2. Badanie 2 – Kwestionariusz badawczy pt. Zaufanie ogólne do aparatu skarbowego i morale podatkowe jako część badania typu
omnibusowego pn. „Monitoring IF 11–12/2022 r.”    373

Aneks 3. Badanie 3 – Kwestionariusz badawczy pt. Zaufanie i morale podatkowe 2023   375
Aneks 4. Badanie 4 – Kwestionariusz badawczy pt. Wybrane wskaźniki oceny społecznej systemu skarbowego jako część badania typu omnibusowego pn. „Monitoring IF 5/2023 r.”  386
Aneks 5. Badanie 5 – Kwestionariusz badawczy pt. Zgodność podatkowa  389
Aneks 6. Badanie 6 – Kwestionariusz badawczy pt. Macierz sprawiedliwości systemu podatkowo‑składkowego jako część badania pn. „Preferencje w zakresie redystrybucji, wydatków budżetowych i systemu podatkowo‑składkowego”   399

Cytaty z recenzji

Autorka recenzowanego dzieła przedstawia nie tylko teoretyczne analizy, bazujące na studiach literatury przedmiotu, lecz także oryginalne, nowatorskie badania empiryczne, dotyczące charakteru i podłoża postaw podatników, zmian ich podatkowych zachowań, w tym mających nie tylko podstawy ekonomiczne, lecz także kulturowe, moralne i in. […] Dzieło to można uznać za ważny wkład naukowy.

prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska,
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie,
honorowa prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

Autorka stawia zasadnicze pytania o fundamentalnym znaczeniu teoretycznym i poznawczym. Odpowiedź na pytanie, „dlaczego ludzie płacą podatki” należy do najważniejszych problemów współczesności, przyszłości oraz bliższej i dalszej przeszłości. […] Szczególnym osiągnięciem Autorki jest model teoretyczny wypracowany pod autorską nazwą „ekonomiczno‑społeczna teoria zgodności podatkowej (ESTZP)”. Jest to w Jej założeniu teoria interdyscyplinarna, sformułowana na gruncie nauk społecznych. Teoria ta ma łączyć: ekonomię, ekonomię behawioralną, socjologię ekonomiczną i socjologię organizacji.

prof. dr hab. Witold Modzelewski,
Uniwersytet Warszawki,
prezes Instytutu Studiów Podatkowych Modzelewski i Wspólnicy Sp. z o.o.

Autorka prezentuje wyniki badań wskazujących, jak wielki jest zakres działań zgodnych i niezgodnych podatkowo wśród Polaków. Ciekawym zagadnieniem są m.in. stosunki emocjonalne wobec oszustwa podatkowego. […] Przedstawione przez dr Katarzynę Obłąkowską wyniki powinny zainteresować podatkowców z Ministerstwa Finansów, jak i wykładowców akademickich zajmujących się tematyką finansów publicznych, a także innych ekonomistów.

prof. dr hab. Jerzy Żyżyński,
Uniwersytet Warszawki,
były członek Rady Polityki Pieniężnej

Obłąkowska, K.A. (2024). Dlaczego ludzie płacą podatki? Zgodność podatkowa w ujęciu ekonomiczno‑społecznym. Warszawa: Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, https://doi.org/10.52335/9788365269485

Dr Katarzyna Agnieszka Obłąkowska

Doktor nauk społecznych w dyscyplinie nauki o polityce i administracji oraz socjolog. Ekspertka badań społecznych, polityki publicznej i ekonomii behawioralnej.

Absolwentka studiów doktoranckich w zakresie ekonomii w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie oraz studiów magisterskich w zakresie socjologii na Uniwersytecie Warszawskim. Ukończyła studia podyplomowe z administracji i finansów publicznych (Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego), badań marketingowych (Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej), zarządzania marką (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie) oraz historii sztuki (Collegium Civitas).

Posiada wieloletnie doświadczenie badawcze, w tym w kierowaniu zespołami i grantami badawczymi m.in. Narodowego Centrum Nauki oraz Zespołu Analiz Behawioralnych i Badań Społecznych Instytutu Finansów przy Ministerstwie Finansów.

Autorka ponad trzydziestu publikacji naukowych, prawie trzydziestu raportów eksperckich oraz dwóch książek, tj. Polityka publiczna wobec zabytków nieruchomych w Polsce. Doświadczenia – Reguły – Model (Instytut Studiów Podatkowych, 2023) oraz Muzea zamkowe i pałacowe w Polsce w świetle pozytywnych efektów zewnętrznych ich działalności (Difin, 2021).

Występowała na prawie pięćdziesięciu konferencjach naukowych i gospodarczych.

Odznaczona odznaką honorową „Zasłużony dla Kultury Polskiej”.

Przedmowa do wydania polskiego

Analiza najnowszej historii gospodarczej jest fundamentem współczesnej ekonomii. Wyjątkowa wartość tej analizy polega na tym, że dostarcza ona ekonomistom przykładów, które można badać w celu zrozumienia mechanizmów gospodarczych w warunkach braku możliwości prowadzenia eksperymentów w naukach społecznych. Nikt nie wywoła kryzysu gospodarczego, pociągającego za sobą nieszczęście milionów, tylko po to, żeby zbadać sposoby na jego zwalczanie. Przeszłość dla ekonomisty jest zatem niczym laboratorium, w którym wydarzenia historyczne pełnią rolę eksperymentów, umożliwiających zrozumienie związku przyczynowo-skutkowego w ramach ograniczeń, jakie nakłada rzeczywistość polityczna, społeczna i instytucjonalna. Złote kajdany Barry’ego Eichengreena to znakomity przykład tego podejścia, łączącego szczegółową analizę historyczną z głębokim zrozumieniem teorii ekonomicznych i ówczesnych ograniczeń. Autor zatem przedstawia standard złota nie tylko jako system monetarny, ale jako kluczowy element międzynarodowego ładu gospodarczego, którego załamanie odegrało decydującą rolę w eskalacji Wielkiego Kryzysu do światowego załamania gospodarczego – bezpośredniego powodu tragicznej w skutkach drugiej wojny światowej.

Dla tych, którzy nie są ekonomistami, książka Eichengreena może być fascynującą opowieścią o międzywojennym standardzie złota, pozbawioną skomplikowanej matematyki czy ekonometrycznych wywodów, a jednocześnie oferującą klarowne wyjaśnienia teorii ekonomicznych. Dla specjalistów jest to analiza imponująca pod względem dokumentacji i argumentacji. Praca ta stanowi jednocześnie refleksję nad tym, jak badania nad przeszłością mogą kształtować przyszłość. Eichengreen uczy nas, że historia gospodarcza nie powinna być analizowana w oderwaniu od współczesności. Kluczowe jest rozróżnienie tego, co w danych wydarzeniach jest analogiczne do dzisiejszych realiów, a co stanowi niepowtarzalne tło historyczne. Złote kajdany zapraszają czytelnika do zastanowienia nad tym, w jaki sposób mechanizmy rządzące gospodarką w przeszłości mogą znaleźć odzwierciedlenie w obecnych systemach walutowych, takich jak strefa euro, hegemonia dolara amerykańskiego, czy potencjalny powrót do złota. W książce znajdziemy zwłaszcza ostrzeżenie przed bezrefleksyjną próbą odbudowy dawnych struktur standardu złota, czy innych ograniczeń banków centralnych, bez zrozumienia, dlaczego wszędzie na świecie z nich zrezygnowano. Eichengreen dobitnie przypomina, że nie należy odbudowywać muru bez zrozumienia, dlaczego został zburzony.

Kluczowym wkładem tego autora w literaturę historyczną jest podważenie nadal popularnych wierzeń dotyczących stabilności przedwojennego, to jest jeszcze XIX-wiecznego standardu złota jako systemu naturalnego oraz automatycznego. Rzeczywiście – standard złota wydawał się rozwiązaniem odpowiednim dla Wielkiej Brytanii, której gospodarka korzystała na tym systemie. Początkowo jednak przyjęcie złota jako podstawy pieniądza było przypadkowym efektem reformy srebrnej monety w 1695 r., która skutkowała stopniowym wycofaniem srebra z obiegu. Dopiero Coinage Act z 1816 r. formalnie zdefiniował wartość funta w złocie, kładąc podwaliny pod klasyczny standard złota. Z czasem inne kraje dołączyły do systemu, jednak przez większość XIX w. złoto pozostawało domeną elit gospodarczych, a nie gospodarki jako całości. Dopiero lata siedemdziesiąte XIX w. przyniosły formalne przyjęcie standardu przez największe gospodarki świata, takie jak Niemcy czy Stany Zjednoczone.

Teoretycznie standard złota był samobalansujący – to w dużej mierze stanowi o jego atrakcyjności dla współczesnych libertarian i przeciwników interwencji państwa. Jeśli w którymkolwiek z krajów objętych standardem złota działalność gospodarcza przyspieszyłaby do punktu, który wydawał się zagrażać inflacją, złoto zaczęłoby być wycofywane z obiegu. Jeśli jakikolwiek kraj odnotowałby stały deficyt handlowy, złoto musiałoby zostać wyeksportowane w celu wyrównania bilansu. Kraj popadłby w recesję lub załamanie do czasu przywrócenia wartości pieniądza i powrotu złota. Autor jednak wykazuje, że funkcjonowanie systemu nie opierało się na żadnym „naturalnym” mechanizmie. Nie było żadnych „automatycznych dostosowań”, jak sugerowano wcześniej, lecz system działał wyłącznie dzięki ciągłej współpracy międzynarodowej i wiarygodności zaangażowanych krajów. Eichengreen wskazuje, że w okresie przedwojennym banki centralne nigdy mechanicznie nie ograniczały (rozszerzały) kredytu w odpowiedzi na odpływy (napływy) złota. Autor pokazuje, że system ten nie działał mechanicznie, lecz wymagał aktywnego zarządzania przez banki centralne innych państw, które czasami interweniowały wbrew zasadom standardu, aby zapobiec destabilizacji. Ponadto konwencjonalna mądrość postrzega Wielką Brytanię jako dominującą potęgę, która ustabilizowała klasyczny standard złota, a Bank Anglii jako międzynarodowego pożyczkodawcę ostatniej instancji. Autor wykazuje, że Bank Anglii częściej był pożyczkobiorcą niż pożyczkodawcą ostatniej instancji. Eichengreen zatem argumentuje, że stabilność przedwojennego standardu złota opierała się na dwóch filarach – wiarygodności zaangażowania państw w standard złota i międzynarodowej współpracy we wspieraniu tej wiarygodności.

Wszystko to runęło wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej, zaś pełna odbudowa wcześniejszego systemu okazała się niemożliwa. Okres międzywojenny stał się czasem erozji tych dwóch filarów światowego porządku – współpracy i wiarygodności – co doprowadziło do ostatecznego upadku standardu złota. To spostrzeżenie rzuca nowe światło na genezę Wielkiego Kryzysu i jego globalne implikacje.

W powszechnej świadomości standard złota jest jednocześnie punktem odniesienia wobec okresowych nawrotów inflacji i pomocą w utrzymaniu stabilności gospodarczej. Konserwatywnie nastawieni przedsiębiorcy zazwyczaj wspominają standard złota z nostalgią i wierzą, że ich działalność biznesowa byłaby bardziej stabilna w owym „bardziej naturalnym” systemie bez wolnej ręki banków centralnych. Eichengreen przekonująco pokazuje, że ta konwencjonalna mądrość jest błędna. Tym, co sprawiło, że klasyczny standard złota zadziałał, był szczególny zbieg okoliczności ograniczony do wyjątkowego, dość krótkiego okresu w dziejach i określonego, wąskiego zestawu krajów. Okoliczności te obejmowały wykorzystanie polityki gospodarczej do wspierania parytetu złota, a nie do zwiększania produkcji i stabilności cen. I tak w sposób wyjątkowo jaskrawy na przykład Stany Zjednoczone znajdowały się na „peryferiach”, gdzie te okoliczności się nie utrzymywały i w związku z tym kraj ten w XIX w. tymczasowo porzucał standard złota. Pod koniec I wojny światowej okoliczności te uległy wystarczającej erozji nawet w tych nielicznych krajach, które spełniały warunki, aby standard złota stał się nie do utrzymania.

Jego upadek nie tylko nie spowodował Wielkiego Kryzysu, jak się powszechnie przypuszczało do czasu ukazania się przełomowych publikacji Monetarnej historii Stanów Zjednoczonych Miltona Friedmana i Anny Schwartz oraz właśnie Złotych kajdan Barrego Eichengreena, ale istnienie standardu w okresie międzywojennym wręcz pogorszyło stabilność gospodarczą. Konkurencyjne dewaluacje, które nastąpiły po porzuceniu standardu złota, były pierwotnie potępiane jako polityka „zubożania sąsiadów”, która miała przenosić bezrobocie między różnymi krajami. Eichengreen przekonująco pokazuje, że dewaluacje te odegrały pozytywną rolę w walce z Wielkim Kryzysem, usuwając politykę pieniężną i fiskalną z ich „złotych kajdan”, umożliwiając ich wykorzystanie (gdy istniała wola polityczna) do przywrócenia równowagi wewnętrznej – zwiększenia produkcji i zatrudnienia. Kraje, które w standardzie złota wcześniej były skazane na deflację i wysokie bezrobocie, mogły dzięki dewaluacji złagodzić skutki kryzysu i odbudować swoje gospodarki. Możemy podeprzeć się tutaj niestety smutnym przykładem międzywojennej Polski, która mając ręce spętane właśnie standardem złota, wyjątkowo boleśnie przeszła przez Wielki Kryzys, z którego nie zdołała się wygrzebać aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Zatem standard złota nie był ostoją stabilności, a propagatorem kryzysu.

Eichengreen zwraca również szczególną uwagę na krajowe aspekty polityczne standardu złota. Jednym z kluczowych zagadnień, które podejmuje w swojej książce, jest trudność, jaką napotykały rządy przy zarządzaniu długiem po I wojnie światowej. Według autora, przedłużający się proces przywracania standardu złota nie był wyłącznie konsekwencją deficytów budżetowych czy deprecjacji walut, choć te czynniki również miały znaczenie. Eichengreen wskazuje, że najważniejszą przeszkodą był brak wewnętrznego konsensusu politycznego dotyczącego podziału dochodów w poszczególnych krajach. Na przykład w Niemczech hiperinflacja była nie tyle efektem samej polityki monetarnej, ile skutkiem głębokich podziałów społecznych i niezdolności do  osiągnięcia kompromisu w sprawie struktury fiskalnej

Książka Złote kajdany nie tylko rekonstruuje wydarzenia historyczne, ale także rzuca światło na współczesne problemy gospodarcze. Jest ostrzeżeniem przed nostalgicznym idealizowaniem przeszłych systemów, takich jak standard złota, i zachętą do głębszego zrozumienia ich ograniczeń oraz przyczyn ich upadku. Eichengreen podkreśla, że polityka gospodarcza musi być dostosowana do rzeczywistych warunków, a nie do wyidealizowanych wzorców historycznych. Pokazuje w ten sposób, że standard złota był produktem specyficznych okoliczności historycznych, które nie istnieją już we współczesnym świecie. W szczególności działanie systemu wymagało wysokiego poziomu akceptacji społecznej dla kosztów gospodarczych braku działań w celu stabilizacji wewnętrznych, takich jak długotrwałe bezrobocie czy deflacja. W państwach takich jak Francja czy Niemcy, współpraca międzynarodowa funkcjonowała dzięki ograniczonemu zakresowi demokracji, co umożliwiało bankierom centralnym podejmowanie decyzji niezależnie od nacisków społecznych. Jednak z biegiem czasu, w miarę jak procesy demokratyczne się umacniały, a koszty polityczne utrzymania standardu złota rosły, jego stabilność została podkopana. Przywołuję te argumenty, aby pokazać, że pozycja Złote kajdany jest zarówno przestrogą, jak i narzędziem do zrozumienia współczesnych wyzwań gospodarczych. Książka wskazuje, że powrót do standardu złota byłby krokiem wstecz, ignorującym historyczne lekcje. Współczesne problemy wymagają rozwiązań dostosowanych do globalnych realiów, a nie nostalgicznych prób odtworzenia przeszłości. Eichengreen przypomina, że każdy system monetarny jest tak silny, jak silne są instytucje go wspierające. Dlatego analiza standardu złota powinna skłaniać nas do refleksji nad współczesnymi instytucjami międzynarodowymi i ich zdolnością do radzenia sobie z kryzysami.

Tu jednak nie kończą się implikacje tej książki. Lekcje zeZłotych kajdan były szeroko omawiane w kontekście globalnego kryzysu finansowego z 2008 r. Ekonomiści, w tym Ben Bernanke (ówczesny przewodniczący Rezerwy Federalnej USA), odwoływali się do teorii Eichengreena, by uzasadnić politykę luzowania ilościowego i obniżania stóp procentowych. Argumentowano, że szybka i zdecydowana interwencja monetarna jest niezbędna, by uniknąć błędów popełnionych w latach trzydziestych XX w., kiedy standard złota ograniczał reakcję na kryzys.

Książka dostarczyła solidnych dowodów na to, że elastyczne kursy walutowe mogą pomóc krajom w szybszym przezwyciężeniu kryzysu gospodarczego. To stanowisko znalazło odzwierciedlenie w badaniach nad kryzysami walutowymi, np. w Azji w latach 1997–1998. Kraje takie jak Tajlandia i Indonezja, które broniły swoich sztywnych kursów walutowych, doświadczyły głębszych kryzysów niż te, które pozwoliły na deprecjację walut. Wnioski Eichengreena wykorzystano do analizy skutków polityki kursowej w strefie euro, gdzie brak niezależności polityki monetarnej pogłębił problemy Grecji i Hiszpanii w latach 2010–2012.

Analiza Eichengreena pomogła zrozumieć, jak międzynarodowe systemy walutowe wpływają na stabilność finansową w warunkach globalizacji. Jego praca skłoniła współczesnych ekonomistów do ponownego przemyślenia roli międzynarodowych rezerw i polityki kursowej w utrzymaniu stabilności gospodarczej. Książka wpłynęła także na debatę o kosztach i korzyściach związanych z rolą dolara amerykańskiego jako globalnej waluty rezerwowej. Autor pokazał, jak złoto jako rezerwa ograniczało działania polityczne, co skłoniło do refleksji nad potencjalnymi problemami nadmiernej zależności od dolara. Badacze, analizując np. efekty polityki fiskalnej i monetarnej w warunkach kryzysowych, często odnoszą się do pracy Eichengreena. Książka jest cytowana w badaniach nad kryzysami wschodzących rynków, problemami związanymi z zadłużeniem w obcej walucie oraz skutkami reżimów kursowych w obliczu globalnych szoków.

Złote kajdany przede wszystkim uczą, że historia gospodarcza nie jest martwym zbiorem faktów, lecz żywą opowieścią o podejmowaniu przez społeczeństwa decyzji, które miały tragiczne konsekwencje. Historia standardu złota, jak argumentuje Eichengreen, jest ostrzeżeniem przed prostym przenoszeniem przeszłych rozwiązań na współczesne problemy. Jednocześnie autor przypomina o potrzebie wyrozumiałości wobec błędów przeszłości – decyzje podejmowane w latach trzydziestych były ograniczone przez ówczesny stan wiedzy. To przesłanie jest szczególnie istotne dla dzisiejszych ekonomistów, którzy zmagają się z nowymi wyzwaniami, często w podobnym klimacie niepewności i ryzyka. Jak wspomniałem, praca Eichengreena była obficie cytowana przez przewodniczącego Rezerwy Federalnej Bena Bernanke przy zmaganiach z wielkim kryzysem finansowym – największej zapaści gospodarczej właśnie
od czasów Wielkiego Kryzysu, której skutki bez podjęcia zdecydowanych działań przez banki centralne na całym świecie mogły przerodzić się w światowe załamanie jak w roku 1929. Idąc za tym wezwaniem, podobnie aktywną postawę banki centralne na całym świecie wykazały w trakcie zwalczania skutków pandemii COVID-19 oraz zwalczania skutków inflacji w czasie kryzysu energetycznego wywołanego przez rosyjską agresję na Ukrainę. Dla współczesnego czytelnika, zarówno ogólnego, jak i specjalisty, jest to zatem dzieło, które wykracza poza prostą narrację, oferując głęboką refleksję nad przeszłością i jej związkami z teraźniejszością.

dr hab. Łukasz Goczek, prof. UW