Opis
PRZEDMOWA
Książka, którą prezentujemy polskiemu Czytelnikowi, dotyczy problematyki społecznej gospodarki rynkowej i ukazuje się w ramach zainaugurowanej w roku 1999 serii wydawniczej „Ekonomia i świat współczesny”. Podejmowany jest w niej pewien zasadniczy problem, znany już od czasów antycznej Grecji i Rzymu tzn. pytanie, jak można pogodzić efektywność i sprawność gospodarowania z realizacją celów sprawiedliwości społecznej? Odpowiedź na to odwieczne pytanie musi być pierwszej dekadzie XXXI wieku poszukiwana w kontekście aktualnie istniejących warunków gospodarowania w Polsce i Europie. Rozwój gospodarczy i społeczny Polski zależy i zależeć będzie w przyszłości w jeszcze większym stopniu od postępów integracji europejskiej i od przystąpienia naszego kraju do Unii Europejskiej. Zaś według znanego powiedzenia Tadeusza Mazowieckiego – droga Polski do Europy prowadzi przez Niemcy. Polska pionier transformacji systemowej w Europie Środkowej i Wschodniej, Polska przestawiła w latach dziewięćdziesiątych XX w. swą gospodarkę w gospodarkę rynkową. W zakresie poprawy efektywności gospodarowania i długookresowego wzrostu gospodarka polska – w porównaniu z wieloma innymi krajami postsocjalistycznymi – osiągnęła sukces. W ostatnich kilku latach wraz ze spowolnieniem wzrostu gospodarczego zaczęły się jednak nasilać problemy społeczne. W parze z rosnącym bezrobociem idą coraz bardziej pogłębiające się różnice dochodowe i majątkowe pomiędzy poszczególnymi grupami społeczeństwa. Szczególnie dotkliwie odczuwane jest masowe bezrobocie wśród młodzieży, strukturalne bezrobocie w niektórych, słabiej rozwiniętych gospodarczo regionach oraz utajone bezrobocie w rolnictwie. Wraz z tym narasta poczucie niesprawiedliwości społecznej i nasilają się różnorodne konflikty, głównie o charakterze podziałowym. W poszukiwaniu koncepcji polityki gospodarczej, łączącej gospodarkę rynkową z realizacją postulatów sprawiedliwości społecznej, autorzy niniejszej książki znaleźli dla swoich przemyśleń punkt odniesienia w gospodarce naszego zachodniego sąsiada. Na terytorium Niemiec Zachodnich koncepcja taka jest realizowana w zasadzie z dużym powodzeniem – chociaż nie bez różnorodnych problemów w praktyce gospodarczej – od reformy gospodarczej i walutowej z 1948 r. aż do czasów obecnych. Na terenie zjednoczonych Niemiec jest ona od 1990 r. oficjalną koncepcyjną podstawą polityki gospodarczej. Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej wychodzi z założenia, iż możliwa jest synteza wolności działania prywatnych podmiotów gospodarczych na rynku i realizacji celów sprawiedliwości społecznej. Zakłada się, że powinno to zostać osiągnięte poprzez oddziaływanie dwóch głównych czynników: – porządku (ładu) konkurencyjnego, wymuszającego wysoką efektywność gospodarowania oraz przeciwdziałającego koncentracji władzy gospodarczej w nielicznych podmiotach gospodarczych; – wzrostu zatrudnienia oraz dochodów z pracy, a zatem tego, co Ludwig Erhard, jako jeden z duchowych ojców koncepcji społecznej gospodarki rynkowej, już w tytule swej znanej książki określił w sposób więcej niż atrakcyjny jako „dobrobyt dla wszystkich“. W prezentowanej książce podjęto próbę analizy możliwości zrealizowania koncepcji społecznej gospodarki rynkowej w Polsce. Z tym, że w rachubę nie wchodzi proste przeniesienie tej koncepcji na grunt polski. Z doświadczeń niemieckich możliwe jest przejęcie co najwyżej pewnych ogólnych pryncypiów społecznej gospodarki rynkowej. W stosunku do praktycznej polityki gospodarczej spełniają one funkcje swoistego „kompasu“, umożliwiającego jej ogólną orientację. Jednakże bez uwzględnienia konkretnych warunków gospodarowania w danym kraju wszelka, nawet teoretycznie najlepsza, koncepcja polityki gospodarczej nie może być skuteczna. Ekonomiści polscy są podwójnie zobowiązani do podejmowania poszukiwań konkretnej formy społecznej gospodarki rynkowej w Polsce. Po pierwsze, zobowiązuje ich do tego Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. W artykule 20. zawarty jest zapis, że „społeczna gospodarka rynkowa stanowi podstawę ustroju gospodarczego Polski”. Z drugiej zaś strony, zadanie takie wynika z obecnej gospodarczej i socjalnej sytuacji kraju, wskazującej jednoznacznie na to, jak trudno jest pogodzić prywatną własność środków produkcji i wolność gospodarowania na rynku z urzeczywistnianiem przez gospodarkę celów sprawiedliwości społecznej. Jednocześnie trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, że społeczna gospodarka rynkowa nie jest na gruncie liberalnej myśli ekonomicznej jedyną możliwą koncepcją polityki gospodarczej. istotne znaczenie dla polityki gospodarczej, szczególnie w krajach anglosaskich, mają wywodzące się z „austryjackiej szkoły ekonomii” poglądy wybitnego liberalnego ekonomisty oraz filozofa – Friedricha Augusta von Hayeka. Ten laureat nagrody Nobla stał konsekwentnie na stanowisku, ż gospodarka rynkowa niejako z natury rzeczy służy społeczeństwu, i dlatego też nie wymaga przymiotnika „społeczna”. W konsekwencji tego stanowiska von Hayek różni się od niemieckich liberałów tym, że przyznaje państwu bardziej ograniczoną rolę w kształtowaniu przebiegu procesu gospodarowania. O ile Erhard, Eucken i Roepke podkreślali, że porządek gospodarczy musi być w wysokim stopniu stanowiony przez państwo, aby zagwarantować istnienie konkurencji, F. v. Hayek także i w tym przypadku liczy na „porządek spontaniczny” kształtujący się sam z siebie na rynku. W największym skrócie można stwierdzić, że koncepcja F. v. Hayeka daje się podsumować w haśle „wolna gospodarka rynkowa” jako inny wariant liberalnej polityki gospodarczej aniżeli „społeczna gospodarka rynkowa”. W prezentowanej książce koncentrujemy się wyłącznie na tej ostatniej koncepcji. Naszym zdaniem bowiem idee społecznej gospodarki rynkowej są stosunkowo skąpo prezentowane na polskim rynku wydawniczym, podczas gdy koncepcjom wywodzącym się ze szkoły F. v. Hayeka poświęcono liczne publikacje. Przedstawiona książka jest pokłosiem dotychczasowej, prawie już dwunastoletniej współpracy Zarządu Krajowego Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Warszawie z Fundacją Ludwiga Erharda w Bonn oraz Ogólnoeuropejskim Ośrodkiem Studiów w Vlotho. Od 1991 r. z inspiracji, niestety od kilku lat już nieżyjącego, Profesora Bronisława Miszewskiego odbywają się we Vlotho coroczne, dwutygodniowe seminaria dla polskich ekonomistów (głównie wykładowców ekonomii), podejmujące problematykę społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech w ścisłym związku z tematyką integracji europejskiej. Swego rodzaju podsumowaniem dotychczasowej działalności w tej dziedzinie była wspólna polsko-niemiecka konferencja nt. „Społeczna gospodarka rynkowa w Polsce“, zorganizowana 7 marca 2002 r. w Warszawie przez Radę Naukową Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Autorami tej książki oraz tłumaczami tekstów niemieckich są głównie naukowcy, wielokrotnie uczestniczący w seminariach w Vlotho, lub przynajmniej ściśle związani z ideami społecznej gospodarki rynkowej. Idee te, jak i dzieła ich prekursorów – klasyków teorii społecznej gospodarki rynkowej: Euckena, Armacka, Roepke, są w Polsce stosunkowo mało znane. Stąd też przyjęta koncepcja struktury książki. Uznaliśmy, że punktem wyjścia powinny być teksty klasyków – prekursorów idei społecznej gospodarki rynkowej. Zostały one zaprezentowane w części I książki. Przekłady koronnych dla idei społecznej gospodarki rynkowej tekstów zostały poprzedzone wprowadzeniem, w którym wskazuje się na związki tych idei z współczesnością oraz na podstawowe przesłanki ich upowszechniania i wdrażania w praktyce. Na tym tle, w części II prezentowane są rozważania dotyczące możliwości i zasadności wdrażania idei społecznej gospodarki rynkowej na gruncie polskim. W części III natomiast zawarte są syntetyczne informacje i teksty dotyczące popularyzacji koncepcji społecznej gospodarki rynkowej. Książka ta nie powstałaby, gdyby nie pomoc dwu instytucji. Pierwsza z nich to Fundacja Ludwiga Erharda. Ze strony Fundacji, dzięki przychylności jej obecnego dyrektora, a wcześniej sekretarza Ludwiga Erharda – Horsta Friedricha Wuensche, uzyskaliśmy pomoc w organizowaniu i finansowaniu seminariów we Vlotho, a ponadto uzyskaliśmy prawa wydawnicze do przekładu i publikacji tekstów niemieckich. Drugą instytucją wspierającą finansowo wydanie tej książki jest Fundacja Współpracy Polsko – Niemieckiej. Przekazując książkę Czytelnikom wyrażamy nadzieję, że będzie ona użyteczna w toczących się w środowisku naukowców oraz na różnych szczeblach polityki gospodarczej pracach związanych z kształtowaniem ustroju społeczno-gospodarczego Polski.
Elżbieta Mączyńska
Piotr Pysz
SPOŁECZNA GOSPODARKA RYNKOWA
Idee i możliwości praktycznego wykorzystania w Polsce
Przedmowa 11
CZĘŚĆ I. MODEL SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ
– PRZESŁANKI, ŹRÓDŁA I PREKURSORZY
Piotr Pysz
Wprowadzenie. Klasycy niemieckiego liberalizmu 15
I.1 Carl Goerdeler
Cel: likwidacja gospodarki kolektywnej
(przekład Jerzy W. Rasała) 33
I.2. Alfred Mueller-Armack
Sterowanie gospodarką a gospodarka rynkowa.
Konieczność nowej formy polityki gospodarczej
(przekład Jerzy W. Rasała) 37
I.2. 1. Zasady sterowanej gospodarki rynkowej
I.2. 2. Polityka konkurencji
I.2. 3. Polityka cenowa
I.2. 4. Kształtowanie struktury gospodarczej.
I.3. Wilhelm Röpke
Czy niemiecka polityka gospodarcza jest prawidłowa?
(przekład Jerzy W. Rasała) 59
I.3.1. Struktura gospodarki
i społeczeństwa zachodnioniemieckiego
I.3.2. Od spiętrzonej inflacji okresu kolektywizmu
do wolnej gospodarki rynkowej.
I.3.3. Istota i granice gospodarki rynkowej
I.4. Walter Eucken
Polityka porządku konkurencji – zasady konstytuujące
(przekład Tadeusz T. Kaczmarek) 73
I.4.1. Zasada podstawowa
I.4.2. Prymat polityki walutowej – Stabilizator polityki walutowej
I.4.3. Otwartość rynków
I.4.4. Własność prywatna
I.4,5. Wolność umów
I.4.6. Odpowiedzialność
ekonomia.qxd 4/29/03 3:30 PM Page 5
I.4.7 Stabilność polityki gospodarczej.
I.4.8. Wzajemna współzależność zasad konstytuujących
I.5. Ludwig Erhard
Nić przewodnia mojego myślenia
(przekład Elżbieta Mączyńska) 105
I.5.1. Przezwyciężyć cykl koniunkturalny
I.5.2. Konkurencja kontra egoizm
I.5.3. Klucz do obniżki podatków.
I.5.4. Podstawowe prawa gospodarcze
I.5.5. Kosztowne pyrrusowe zwycięstwo.
I.6. Horst Friedrich Wünsche
Społeczna gospodarka rynkowa
– legendarny niemiecki „cud gospodarczy”
i aktualne problemy polityki gospodarczej Niemiec
(przekład: Piotr Pysz) 113
I.6.1 „Cud gospodarczy“ w powojennych
Niemczech Zachodnich
I.6.2. Polityka gospodarcza i społeczna Erharda
I.6.3. Keynesowska polityka gospodarcza
po odejsciu Erharda
I.6.4. Ekonomia podażowa jako „powrót do Erharda“?
I.6.5. Podsumowanie
CZĘŚĆ II. MOŻLIWOŚCI I BARIERY WYKORZYSTANIA W POLSCE
KONCEPCJI SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ
II.1. Zdzisław Sadowski
Społeczne aspekty systemu rynkowego w Polsce 127
II.1.1. Dążenie do społecznej gospodarki rynkowej
II.1.2. Neoliberalizm z problemy społeczne
II.1.3.Koncepcje społecznej gospodarki rynkowej
II.2. Tadeusz Kowalik
Społeczna gospodarka rynkowa
– dekoracja czy program działania? 137
I.2.1. SGR w Niemczech
I.2.2. SGR jako utracona szansa dla Polski
ekonomia.qxd 4/29/03 3:30 PM Page 6
II.3. Alojzy Czech, Urszula Zagóra-Jonszta
Niemiecki neoliberalizm
jako teoretyczny fundament społecznej gospodarki rynkowej
Powstanie, odniesienia, recepcja. 171
II.3.1. Narodziny i krótka charakterystyka
II.3.2. Ordoliberalizm a inne koncepcje liberalne
II.3.3. Ordoliberalizm a teoria keynesowska
II.3.4. Czy niemiecka polityka gospodarcza
może być modelem dla polskich rozwiązań?
II.4. Elżbieta Mączyńska
Ustrój gospodarczy w Polsce. Pułapki modelowe. 191
II.4.1. Dwoisty obraz transformacji
II.4.2. Gorzkie podsumowania
II.4.3. Czy można „przeflancować” model?
II.4.4. Jałowe spory (?). Pułapki wyboru modelu
II.4.5. „Falowanie” cywilizacyjne
II.4.6. Jaki model dla Polski?
II.4.7. Nieuchronność i pochwała eklektyzmu
II.5. Barbara Polszakiewicz
Jaki model gospodarki rynkowej w Polsce? 207
II.6. Jacek Brdulak
Specjalne strefy ekonomiczne jako element
społecznej gospodarki rynkowej w Polsce 219
II.6.1. Wstęp
II.6.2. Przesłanki tworzenia SSE w Polsce
II.6.3. Kierunki zmian uprzywilejowania ekonomicznego w SSE
II.6.4. Wnioski
II.7. Sławomir Partycki
Nauczanie kościoła katolickiego
a społeczna gospodarka rynkowa w Polsce 229
II.7.1. Kościół i Państwo
II.7.2. Katolicka nauka społeczna a gospodarka rynkowa
II.7.3. Zasady konstytuujące społeczną gospodarkę rynkową
II.7.4. Podsumowanie
ekonomia.qxd 4/29/03 3:30 PM Page 7
CZĘŚĆ III. KRONIKA POPULARYZACJI I ROZWOJU
IDEI SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ
Seminaria w Gesamteuropeische Studienwerk -Vlotho
III.1 Piotr Pysz
Seminaria na temat społecznej gospodarki rynkowej w Niemczech
– Vlotho 1991 – 2001 247
III.1.1. Bronisław Miszewski
III.1.2. Spotkania i dyskusje z Bronisławem Miszewskim
III.1.3. Ogólnoeuropejski Ośrodek Studiów we Vlotho
i seminaria w latach 1991 – 2002
III.1.4. Perspektywy spotkań seminaryjnych we Vlotho
III.2. Krystyna Leśniak-Moczuk, Stanisław Wesołowski
Społeczna gospodarka rynkowa w świetle seminarium
we Vlotho – wybrane zagadnienia 267
III.2.0. Spójność poliityki społecznej i gospodarczej
III.2.1. Elementy socjalne w gospodarce liberalnej
III.2.2. Znaczenie kompromisu społecznego
w gospodarce rynkowej
III.2.3. Pokój socjalny – korzyści dla gospodarki
III.2.4. Instrumenty realizacji społecznej gospodarki rynkowej
III.2.5. Beneficjenci i outsiderzy
w systemie gospodarki liberalnej
III.2.6. Społeczna gospodarka rynkowa jako „trzecia droga”
III.2.7. Poglądy Ludwiga Erharda na funkcje
polityki gospodarczej oraz poglądy obecnych
realizatorów tej polityki
III.2.8. Funkcja socjalna w społecznej gospodarce rynkowej
III.2.9. Zmiany priorytetów w polityce gospodarczej
III.2.10. Monopole w gospodarce rynkowej
III.2.11. Przyszłość kapitalizmu
III.2.12. Program CDU w dziedzinie
społecznej gospodarki rynkowej
III.2.13. Nowe wyzwania wobec społecznej gospodarki rynkowej
III 3. Konferencje i seminaria w Polsce
III.3.1. Jacek Brdulak, Jan Kurzawski
Społeczna gospodarka rynkowa w Polsce
ekonomia.qxd 4/29/03 3:30 PM Page 8
(Seminarium RN Polskiego
Towarzystwa Ekonomicznego) 287
III.3.2. Elżbieta Mączyńska
Rada Strategii Społeczno-Gospodarczej
przy Radzie Ministrów RP
o modelu ustroju gospodarczego dla Polski 295
III.3.3. Ewa Okoń-Horodyńska
Naukowe dyskusje o społecznej gospodarce rynkowej
w Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego
w Katowicach w latach 1993-1997 299
III.3.4. Izabela Drozd
Strategia rozwoju społecznej gospodarki
rynkowej w Polsce
(konferencje w UMCS w Lublinie). 305
III.4. Wybór cytatów 307
III.5. Wykaz najważniejszych źródłowych
publikacji niemieckich 315
III.6. Wykaz publikacji polskich autorów
na temat społecznej gospodarki rynkowej 315
III.7. Noty o instytucjach wspierających wydanie ksiażki
III.7.1. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne 319
III.7.2. Fundacja Ludwiga Erharda 325
III.7.3. Fundacja Współpracy Polsko – Niemieckiej 328
Przedmowa do wydania polskiego
Analiza najnowszej historii gospodarczej jest fundamentem współczesnej ekonomii. Wyjątkowa wartość tej analizy polega na tym, że dostarcza ona ekonomistom przykładów, które można badać w celu zrozumienia mechanizmów gospodarczych w warunkach braku możliwości prowadzenia eksperymentów w naukach społecznych. Nikt nie wywoła kryzysu gospodarczego, pociągającego za sobą nieszczęście milionów, tylko po to, żeby zbadać sposoby na jego zwalczanie. Przeszłość dla ekonomisty jest zatem niczym laboratorium, w którym wydarzenia historyczne pełnią rolę eksperymentów, umożliwiających zrozumienie związku przyczynowo-skutkowego w ramach ograniczeń, jakie nakłada rzeczywistość polityczna, społeczna i instytucjonalna. Złote kajdany Barry’ego Eichengreena to znakomity przykład tego podejścia, łączącego szczegółową analizę historyczną z głębokim zrozumieniem teorii ekonomicznych i ówczesnych ograniczeń. Autor zatem przedstawia standard złota nie tylko jako system monetarny, ale jako kluczowy element międzynarodowego ładu gospodarczego, którego załamanie odegrało decydującą rolę w eskalacji Wielkiego Kryzysu do światowego załamania gospodarczego – bezpośredniego powodu tragicznej w skutkach drugiej wojny światowej.
Dla tych, którzy nie są ekonomistami, książka Eichengreena może być fascynującą opowieścią o międzywojennym standardzie złota, pozbawioną skomplikowanej matematyki czy ekonometrycznych wywodów, a jednocześnie oferującą klarowne wyjaśnienia teorii ekonomicznych. Dla specjalistów jest to analiza imponująca pod względem dokumentacji i argumentacji. Praca ta stanowi jednocześnie refleksję nad tym, jak badania nad przeszłością mogą kształtować przyszłość. Eichengreen uczy nas, że historia gospodarcza nie powinna być analizowana w oderwaniu od współczesności. Kluczowe jest rozróżnienie tego, co w danych wydarzeniach jest analogiczne do dzisiejszych realiów, a co stanowi niepowtarzalne tło historyczne. Złote kajdany zapraszają czytelnika do zastanowienia nad tym, w jaki sposób mechanizmy rządzące gospodarką w przeszłości mogą znaleźć odzwierciedlenie w obecnych systemach walutowych, takich jak strefa euro, hegemonia dolara amerykańskiego, czy potencjalny powrót do złota. W książce znajdziemy zwłaszcza ostrzeżenie przed bezrefleksyjną próbą odbudowy dawnych struktur standardu złota, czy innych ograniczeń banków centralnych, bez zrozumienia, dlaczego wszędzie na świecie z nich zrezygnowano. Eichengreen dobitnie przypomina, że nie należy odbudowywać muru bez zrozumienia, dlaczego został zburzony.
Kluczowym wkładem tego autora w literaturę historyczną jest podważenie nadal popularnych wierzeń dotyczących stabilności przedwojennego, to jest jeszcze XIX-wiecznego standardu złota jako systemu naturalnego oraz automatycznego. Rzeczywiście – standard złota wydawał się rozwiązaniem odpowiednim dla Wielkiej Brytanii, której gospodarka korzystała na tym systemie. Początkowo jednak przyjęcie złota jako podstawy pieniądza było przypadkowym efektem reformy srebrnej monety w 1695 r., która skutkowała stopniowym wycofaniem srebra z obiegu. Dopiero Coinage Act z 1816 r. formalnie zdefiniował wartość funta w złocie, kładąc podwaliny pod klasyczny standard złota. Z czasem inne kraje dołączyły do systemu, jednak przez większość XIX w. złoto pozostawało domeną elit gospodarczych, a nie gospodarki jako całości. Dopiero lata siedemdziesiąte XIX w. przyniosły formalne przyjęcie standardu przez największe gospodarki świata, takie jak Niemcy czy Stany Zjednoczone.
Teoretycznie standard złota był samobalansujący – to w dużej mierze stanowi o jego atrakcyjności dla współczesnych libertarian i przeciwników interwencji państwa. Jeśli w którymkolwiek z krajów objętych standardem złota działalność gospodarcza przyspieszyłaby do punktu, który wydawał się zagrażać inflacją, złoto zaczęłoby być wycofywane z obiegu. Jeśli jakikolwiek kraj odnotowałby stały deficyt handlowy, złoto musiałoby zostać wyeksportowane w celu wyrównania bilansu. Kraj popadłby w recesję lub załamanie do czasu przywrócenia wartości pieniądza i powrotu złota. Autor jednak wykazuje, że funkcjonowanie systemu nie opierało się na żadnym „naturalnym” mechanizmie. Nie było żadnych „automatycznych dostosowań”, jak sugerowano wcześniej, lecz system działał wyłącznie dzięki ciągłej współpracy międzynarodowej i wiarygodności zaangażowanych krajów. Eichengreen wskazuje, że w okresie przedwojennym banki centralne nigdy mechanicznie nie ograniczały (rozszerzały) kredytu w odpowiedzi na odpływy (napływy) złota. Autor pokazuje, że system ten nie działał mechanicznie, lecz wymagał aktywnego zarządzania przez banki centralne innych państw, które czasami interweniowały wbrew zasadom standardu, aby zapobiec destabilizacji. Ponadto konwencjonalna mądrość postrzega Wielką Brytanię jako dominującą potęgę, która ustabilizowała klasyczny standard złota, a Bank Anglii jako międzynarodowego pożyczkodawcę ostatniej instancji. Autor wykazuje, że Bank Anglii częściej był pożyczkobiorcą niż pożyczkodawcą ostatniej instancji. Eichengreen zatem argumentuje, że stabilność przedwojennego standardu złota opierała się na dwóch filarach – wiarygodności zaangażowania państw w standard złota i międzynarodowej współpracy we wspieraniu tej wiarygodności.
Wszystko to runęło wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej, zaś pełna odbudowa wcześniejszego systemu okazała się niemożliwa. Okres międzywojenny stał się czasem erozji tych dwóch filarów światowego porządku – współpracy i wiarygodności – co doprowadziło do ostatecznego upadku standardu złota. To spostrzeżenie rzuca nowe światło na genezę Wielkiego Kryzysu i jego globalne implikacje.
W powszechnej świadomości standard złota jest jednocześnie punktem odniesienia wobec okresowych nawrotów inflacji i pomocą w utrzymaniu stabilności gospodarczej. Konserwatywnie nastawieni przedsiębiorcy zazwyczaj wspominają standard złota z nostalgią i wierzą, że ich działalność biznesowa byłaby bardziej stabilna w owym „bardziej naturalnym” systemie bez wolnej ręki banków centralnych. Eichengreen przekonująco pokazuje, że ta konwencjonalna mądrość jest błędna. Tym, co sprawiło, że klasyczny standard złota zadziałał, był szczególny zbieg okoliczności ograniczony do wyjątkowego, dość krótkiego okresu w dziejach i określonego, wąskiego zestawu krajów. Okoliczności te obejmowały wykorzystanie polityki gospodarczej do wspierania parytetu złota, a nie do zwiększania produkcji i stabilności cen. I tak w sposób wyjątkowo jaskrawy na przykład Stany Zjednoczone znajdowały się na „peryferiach”, gdzie te okoliczności się nie utrzymywały i w związku z tym kraj ten w XIX w. tymczasowo porzucał standard złota. Pod koniec I wojny światowej okoliczności te uległy wystarczającej erozji nawet w tych nielicznych krajach, które spełniały warunki, aby standard złota stał się nie do utrzymania.
Jego upadek nie tylko nie spowodował Wielkiego Kryzysu, jak się powszechnie przypuszczało do czasu ukazania się przełomowych publikacji Monetarnej historii Stanów Zjednoczonych Miltona Friedmana i Anny Schwartz oraz właśnie Złotych kajdan Barrego Eichengreena, ale istnienie standardu w okresie międzywojennym wręcz pogorszyło stabilność gospodarczą. Konkurencyjne dewaluacje, które nastąpiły po porzuceniu standardu złota, były pierwotnie potępiane jako polityka „zubożania sąsiadów”, która miała przenosić bezrobocie między różnymi krajami. Eichengreen przekonująco pokazuje, że dewaluacje te odegrały pozytywną rolę w walce z Wielkim Kryzysem, usuwając politykę pieniężną i fiskalną z ich „złotych kajdan”, umożliwiając ich wykorzystanie (gdy istniała wola polityczna) do przywrócenia równowagi wewnętrznej – zwiększenia produkcji i zatrudnienia. Kraje, które w standardzie złota wcześniej były skazane na deflację i wysokie bezrobocie, mogły dzięki dewaluacji złagodzić skutki kryzysu i odbudować swoje gospodarki. Możemy podeprzeć się tutaj niestety smutnym przykładem międzywojennej Polski, która mając ręce spętane właśnie standardem złota, wyjątkowo boleśnie przeszła przez Wielki Kryzys, z którego nie zdołała się wygrzebać aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Zatem standard złota nie był ostoją stabilności, a propagatorem kryzysu.
Eichengreen zwraca również szczególną uwagę na krajowe aspekty polityczne standardu złota. Jednym z kluczowych zagadnień, które podejmuje w swojej książce, jest trudność, jaką napotykały rządy przy zarządzaniu długiem po I wojnie światowej. Według autora, przedłużający się proces przywracania standardu złota nie był wyłącznie konsekwencją deficytów budżetowych czy deprecjacji walut, choć te czynniki również miały znaczenie. Eichengreen wskazuje, że najważniejszą przeszkodą był brak wewnętrznego konsensusu politycznego dotyczącego podziału dochodów w poszczególnych krajach. Na przykład w Niemczech hiperinflacja była nie tyle efektem samej polityki monetarnej, ile skutkiem głębokich podziałów społecznych i niezdolności do osiągnięcia kompromisu w sprawie struktury fiskalnej
Książka Złote kajdany nie tylko rekonstruuje wydarzenia historyczne, ale także rzuca światło na współczesne problemy gospodarcze. Jest ostrzeżeniem przed nostalgicznym idealizowaniem przeszłych systemów, takich jak standard złota, i zachętą do głębszego zrozumienia ich ograniczeń oraz przyczyn ich upadku. Eichengreen podkreśla, że polityka gospodarcza musi być dostosowana do rzeczywistych warunków, a nie do wyidealizowanych wzorców historycznych. Pokazuje w ten sposób, że standard złota był produktem specyficznych okoliczności historycznych, które nie istnieją już we współczesnym świecie. W szczególności działanie systemu wymagało wysokiego poziomu akceptacji społecznej dla kosztów gospodarczych braku działań w celu stabilizacji wewnętrznych, takich jak długotrwałe bezrobocie czy deflacja. W państwach takich jak Francja czy Niemcy, współpraca międzynarodowa funkcjonowała dzięki ograniczonemu zakresowi demokracji, co umożliwiało bankierom centralnym podejmowanie decyzji niezależnie od nacisków społecznych. Jednak z biegiem czasu, w miarę jak procesy demokratyczne się umacniały, a koszty polityczne utrzymania standardu złota rosły, jego stabilność została podkopana. Przywołuję te argumenty, aby pokazać, że pozycja Złote kajdany jest zarówno przestrogą, jak i narzędziem do zrozumienia współczesnych wyzwań gospodarczych. Książka wskazuje, że powrót do standardu złota byłby krokiem wstecz, ignorującym historyczne lekcje. Współczesne problemy wymagają rozwiązań dostosowanych do globalnych realiów, a nie nostalgicznych prób odtworzenia przeszłości. Eichengreen przypomina, że każdy system monetarny jest tak silny, jak silne są instytucje go wspierające. Dlatego analiza standardu złota powinna skłaniać nas do refleksji nad współczesnymi instytucjami międzynarodowymi i ich zdolnością do radzenia sobie z kryzysami.
Tu jednak nie kończą się implikacje tej książki. Lekcje zeZłotych kajdan były szeroko omawiane w kontekście globalnego kryzysu finansowego z 2008 r. Ekonomiści, w tym Ben Bernanke (ówczesny przewodniczący Rezerwy Federalnej USA), odwoływali się do teorii Eichengreena, by uzasadnić politykę luzowania ilościowego i obniżania stóp procentowych. Argumentowano, że szybka i zdecydowana interwencja monetarna jest niezbędna, by uniknąć błędów popełnionych w latach trzydziestych XX w., kiedy standard złota ograniczał reakcję na kryzys.
Książka dostarczyła solidnych dowodów na to, że elastyczne kursy walutowe mogą pomóc krajom w szybszym przezwyciężeniu kryzysu gospodarczego. To stanowisko znalazło odzwierciedlenie w badaniach nad kryzysami walutowymi, np. w Azji w latach 1997–1998. Kraje takie jak Tajlandia i Indonezja, które broniły swoich sztywnych kursów walutowych, doświadczyły głębszych kryzysów niż te, które pozwoliły na deprecjację walut. Wnioski Eichengreena wykorzystano do analizy skutków polityki kursowej w strefie euro, gdzie brak niezależności polityki monetarnej pogłębił problemy Grecji i Hiszpanii w latach 2010–2012.
Analiza Eichengreena pomogła zrozumieć, jak międzynarodowe systemy walutowe wpływają na stabilność finansową w warunkach globalizacji. Jego praca skłoniła współczesnych ekonomistów do ponownego przemyślenia roli międzynarodowych rezerw i polityki kursowej w utrzymaniu stabilności gospodarczej. Książka wpłynęła także na debatę o kosztach i korzyściach związanych z rolą dolara amerykańskiego jako globalnej waluty rezerwowej. Autor pokazał, jak złoto jako rezerwa ograniczało działania polityczne, co skłoniło do refleksji nad potencjalnymi problemami nadmiernej zależności od dolara. Badacze, analizując np. efekty polityki fiskalnej i monetarnej w warunkach kryzysowych, często odnoszą się do pracy Eichengreena. Książka jest cytowana w badaniach nad kryzysami wschodzących rynków, problemami związanymi z zadłużeniem w obcej walucie oraz skutkami reżimów kursowych w obliczu globalnych szoków.
Złote kajdany przede wszystkim uczą, że historia gospodarcza nie jest martwym zbiorem faktów, lecz żywą opowieścią o podejmowaniu przez społeczeństwa decyzji, które miały tragiczne konsekwencje. Historia standardu złota, jak argumentuje Eichengreen, jest ostrzeżeniem przed prostym przenoszeniem przeszłych rozwiązań na współczesne problemy. Jednocześnie autor przypomina o potrzebie wyrozumiałości wobec błędów przeszłości – decyzje podejmowane w latach trzydziestych były ograniczone przez ówczesny stan wiedzy. To przesłanie jest szczególnie istotne dla dzisiejszych ekonomistów, którzy zmagają się z nowymi wyzwaniami, często w podobnym klimacie niepewności i ryzyka. Jak wspomniałem, praca Eichengreena była obficie cytowana przez przewodniczącego Rezerwy Federalnej Bena Bernanke przy zmaganiach z wielkim kryzysem finansowym – największej zapaści gospodarczej właśnie
od czasów Wielkiego Kryzysu, której skutki bez podjęcia zdecydowanych działań przez banki centralne na całym świecie mogły przerodzić się w światowe załamanie jak w roku 1929. Idąc za tym wezwaniem, podobnie aktywną postawę banki centralne na całym świecie wykazały w trakcie zwalczania skutków pandemii COVID-19 oraz zwalczania skutków inflacji w czasie kryzysu energetycznego wywołanego przez rosyjską agresję na Ukrainę. Dla współczesnego czytelnika, zarówno ogólnego, jak i specjalisty, jest to zatem dzieło, które wykracza poza prostą narrację, oferując głęboką refleksję nad przeszłością i jej związkami z teraźniejszością.
dr hab. Łukasz Goczek, prof. UW
Opinie
Na razie nie ma opinii o produkcie.