Społeczna Gospodarka Rynkowa w dobie transformacji energetycznej w Unii Europejskiej i Ukrainie

Spis treści

Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz, Maria Urbaniec
Wstęp  11

CZĘŚĆ I. EWOLUCJA SPOŁECZNEJ GOSPODARKI RYNKOWEJ

Elżbieta Mączyńska
1. Ordoliberalizm i Społeczna Gospodarka Rynkowa – antyentropijny potencjał. Schronienie przed burzą  19
1.1. Wprowadzenie 19
1.2. O kryzysowej multiplikacji raz jeszcze  24
1.3. Państwo opiekuńcze – definicyjne meandry  27
1.4. Modele państwa opiekuńczego w perspektywie teorii ordoliberalnej  32
1.5. Podsumowanie  39

Anna Jurczuk, Michał Moszyński, Piotr Pysz
2. Socio‑ecological Market Economy: A Research Approach 40
2.1. Introduction 40
2.2. The time horizon of ordoliberal thought  42
2.3. The holistic way of thinking in ordoliberalism 42
2.4. The general principle  44
2.5. Stable value of money  44
2.6. Open markets  45
2.7. Private property  46
2.8. Freedom of contract  .47
2.9. Material liability  48
2.10. Constancy and consistency of the policy  49
2.11. Conclusions  49

Józefa Famielec
3. Ekologizacja Społecznej Gospodarki Rynkowej w perspektywie zrównoważonej transformacji energetycznej  52
3.1. Wprowadzenie 52
3.2. Wiedza  54
3.3. Teoria perspektywy  55
3.4. Teoria umysłu – powszechność błędów systematycznych poznania rzeczywistości w warunkach niepewności  58
3.5. Ograniczanie głodu jako podstawowy cel zrównoważonego rozwoju oraz transformacji energetycznej  60
3.6. Podsumowanie  63

Eugeniusz Gostomski
4. Poszerzenie koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej o aspekty niebieskiej gospodarki 65
4.1. Wprowadzenie  65
4.2. Znaczenie mórz i oceanów dla ludzkości i życia na Ziemi  65
4.3. Szkodliwy wpływ zanieczyszczeń na środowisko morskie i zmiany klimatu na Ziemi  68
4.4. Istota niebieskiej gospodarki  70
4.5. Znaczenie i działania na rzecz niebieskiej gospodarki  72
4.6. Włączenie idei niebieskiej gospodarki do koncepcji Społecznej Gospodarki Rynkowej 74
4.7. Podsumowanie 75

Andrzej Szplit
5. Rzecz o redundancji zasobów i kompetencji wobec wymogów gospodarowania społeczno‑ekologicznego 76
5.1. Wprowadzenie  76
5.2. Kultura a gospodarowanie  77
5.3. Redundancja zasobów i kompetencji na wyzwania społeczno‑ekologiczne 81
5.4. Koncepcja budowy strategii wobec teorii instytucjonalnej w środowisku społeczno‑ekologicznym  85
5.5. Podsumowanie  91

Elżbieta Skąpska
6. Inteligencja społeczna jako remedium na współczesne wyzwania gospodarcze  92
6.1. Wprowadzenie  92
6.2. Inteligencja społeczna w działalności gospodarczej  93
6.3. Dyskusyjnie o dostępności do inteligencji społecznej w kontekście zadań gospodarczych  100
6.4. Podsumowanie  103

CZĘŚĆ II. ZRÓWNOWAŻONA TRANSFORMACJA GOSPODARCZO‑ENERGETYCZNA W EUROPIE

Maciej Miszewski, Ewa Zeman‑Miszewska
7. Transformacja gospodarczo‑energetyczna a globalny kryzys cywilizacyjny  107
7.1. Wprowadzenie  107
7.2. Przesłanki transformacji gospodarczo‑energetycznej  109
7.3. Konsumpcja a globalna strategia transformacji gospodarczo‑energetycznej  115
7.4. Podsumowanie  119

Agata Miętus
8. Wpływ zielonych obligacji na transformację energetyczną w Unii Europejskiej  122
8.1. Wprowadzenie  122
8.2. Taksonomia zielonych obligacji  124
8.3. Metodologia badawcza  128
8.4. Wyniki analizy  128
8.5. Podsumowanie  132

Magdalena Zajączkowska
9. Wyzwania transformacji sektora elektroenergetycznego w Polsce w kontekście wojny w Ukrainie – wybrane aspekty  134
9.1. Wprowadzenie  134
9.2. Kryzys energetyczny  135
9.3. Uzależnienie energetyczne  138
9.4. Szoki cenowe w 2021 i 2022 r.  140
9.5. Transformacja sektora elektroenergetycznego w Polsce  142
9.6. Podsumowanie  145

Michał Thlon, Andrzej Brożek, Jan Thlon
10. Wahania cen energii w Polsce w obliczu inwazji Rosji na Ukrainę. Czy wojna to faktycznie dominujący powód wzrostu cen energii w Polsce?   147
10.1. Wprowadzenie   147
10.2. Sytuacja cenowa na rynku energii elektrycznej w Polsce w latach 2021–2022   149
10.3. Ekonomiczne determinanty cen energii elektrycznej  153
10.4. Wpływ regulacji na zmiany cen energii elektrycznej  161
10.5. Podsumowanie  167

Justyna Tomala, Maria Urbaniec
11. W kierunku sprawiedliwej transformacji – szanse i wyzwania dla regionów górniczych w Unii Europejskiej  169
11.1. Wprowadzenie   169
11.2. Pojęcie sprawiedliwej transformacji  171
11.3. Sprawiedliwa transformacja a zrównoważony rozwój  174
11.4. Szanse i wyzwania związane ze sprawiedliwą transformacją w regionach górniczych Unii Europejskiej  176
11.5. Podsumowanie  181

Katarzyna Kamińska
12. Wpływ wybuchu wojny w Ukrainie na niemiecką gospodarkę i zieloną transformację w Niemczech  183
12.1. Wprowadzenie  183
12.2. Konsekwencje wybuchu wojny w Ukrainie dla sektora energetycznego Niemiec  184
12.3. Stan niemieckiej gospodarki po wybuchu rosyjskiej agresji na Ukrainę  186
12.4. Wojna i jej potencjalny wpływ na przebieg zielonej transformacji w Niemczech 192
12.5. Podsumowanie  193

Ewa Kulińska‑Sadłocha
13. Wpływ wojny w Ukrainie na funkcjonowanie banków w Polsce  195
13.1. Wprowadzenie  195
13.2. Kanały wpływu wojny w Ukrainie na działalność krajowych banków  196
13.3. Uregulowania odnoszące się do konfliktu zbrojnego  199
13.4. Bankowe obszary oddziaływania wojny w Ukrainie   202
13.5. Podsumowanie  207

CZĘŚĆ III. TRANSFORMACJA GOSPODARCZO‑ENERGETYCZNA W UKRAINIE

Harold James
14. Ukraina – odbudowa czego?  211
14.1. Wprowadzenie  211
14.2. Plany Marshalla  212
14.3. Zacofanie 214
14.4. Trzy wymiary Ukrainy  216
14.5. Wiara i emocje  220

Jürgen Wandel
15. Rebuilding Ukraine: Lessons from West Germany’s Post‑World War II economic miracle and Poland’s transformation  222
15.1. Introduction  222
15.2. Theoretical framework  224
15.3. The role of foreign aid  226
15.4. The importance of institutions  230
15.5. The role of EU integration 237
15.6. Conclusions  239

Michał Moszyński
16. Economic sanctions and the war in Ukraine: Consequences for Russia  241
16.1. Introduction 241
16.2. Economic sanctions in a historical perspective  242
16.3. Sanctions in economic theory  244
16.4. The economic sanctions on Russia  245
16.5. The impact of the sanctions on the Russian economy  247
16.6. Effectiveness of sanctions  253
16.7. Conclusions 255

Marzenna James
17. Czy sankcje gospodarcze działają? Dwa lata od nałożenia międzynarodowych sankcji na rosyjską gospodarkę w celu powstrzymania rosyjskiej agresji na Ukrainie  257
17.1. Wprowadzenie 257
17.2. Mechanizmy skuteczności międzynarodowych finansowych sankcji gospodarczych  259
17.3. Mechanizmy przyczynowe związane z międzynarodowymi sankcjami handlowymi  266
17.4. Rola międzynarodowych sankcji na sektor energetyczny w odpowiedzi na rosyjską inwazję na Ukrainę  268
17.5. Podsumowanie  270

Inna Korsun, Mykola Slynko
18. Investment potential of Ukraine: Condition and prospects  272
18.1. Introduction  272
18.2. Literature review  273
18.3. Research methodology 274
18.4. Research results  274
18.5. Discussion  280
18.6. Conclusions  281

Yuliia Petlenko, Iryna Kapanaiko
19. Building Ukraine’s sustainable energy landscape: Green energy financing and security in the post‑war era  283
19.1. Introduction  283
19.2. Literature review   285
19.3. Methodology  287
19.4. Green energy financing to promote energy security in Ukraine: Background information  288
19.5. Green energy financing mechanisms   293
19.6. Challenges and opportunities  296
19.7. Case studies highlighting successful green energy financing in Ukraine 298
19.8. Recommendations  301
19.9. Conclusions  302

Vitali Altholz
20. Initiation of educational associations to support the integration of Ukrainian citizens into the German labor market 304
20.1. Introduction   304
20.2. Data review  305
20.3. Perspectives of an educational organisation as a means of integration into the labour market 306
20.4. Conclusions  307

GLOSA

Maciej Małek
Po co nam edukacja ekonomiczna, czyli inaczej o SGR   311

Bibliografia  317
Streszczenia 353
Abstracts  365
Spis tabel  377
Spis rysunków  379
Indeks nazwisk  381
Indeks rzeczowy 387
Noty o Autorach  395

Cytowanie monografii:

Mączyńska E., Pysz P., Urbaniec M. (red.), Społeczna Gospodarka Rynkowa w dobie transformacji energetycznej w Unii Europejskiej i Ukrainie, Warszawa: Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. https://doi.org/10.52335/9788365269478

Cytowanie przykładowego rozdziału:

Mączyńska E., Ordoliberalizm i Społeczna Gospodarka Rynkowa – antyentropijny potencjał. Schronienie przed burzą, w: E. Mączyńska, P. Pysz, M. Urbaniec (red.),  Społeczna Gospodarka Rynkowa w dobie transformacji energetycznej w Unii Europejskiej i Ukrainie. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Fundacja Konrada Adenauera w Polsce, Warszawa 2024, s. 19-39.

Noty o Autorach

Prof. Dr. Vitali Altholz – Profesor specjalizujący się w General Business Administration na IU International University of Applied Sciences w Bremie (Niemcy). Po ukończeniu studiów ekonomicznych na Uniwersytecie w Dortmundzie pracował dla niemieckiego producenta samochodów jako zastępca przedstawiciela zagranicznego. Stopień doktora nauk ekonomicznych uzyskał w Internationales Hochschulinstitut (IHI) Zittau (Technische Universität Dresden w Niemczech).
ORCID 0009-0001-1023-6522, e‑mail: vitali.altholz@iu.org

Dr inż. Andrzej Brożek – Zawodowo związany z sektorem elektroenergetycznym, gdzie zajmuje się analizą rynków paliw i energii, otoczenia makroekonomicznego, modelowaniem matematycznym, jak również współtworzeniem strategii inwestycyjnych. Biegły sądowy w zakresie rynku energii elektrycznej i produktów powiązanych oraz ekonomii i finansów. Członek Towarzystwa Obrotu Energią (TOE). Autor książki pt. Ceny energii a wzrost gospodarczy w Polsce, wydanej w 2020 r. nakładem Wydawnictwa Difin SA.
ORCID: 0000-0002-4950-2816, e‑mail: andrzej.brozek88@gmail.com

Prof. dr hab. Józefa Famielec – Profesor nauk ekonomicznych, długoletni kierownik Katedry Finansów Rozwoju Zrównoważonego w Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Promotorka ponad 20 doktorantów. Autorka ponad 450 publikacji. Nagrodzona przez Ministra Nauki za całokształt dorobku pt. Od mezoekonomii przez mikroekonomię do ekonomii społecznej i ekologicznej – w perspektywie finansów rozwoju zrównoważonego. Od wielu lat współpracuje z otoczeniem gospodarczym. Członek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego.
ORCID: 0000-0001-5248-8472, e‑mail: famielej@uek.krakow.pl

Dr hab. Eugeniusz Gostomski, prof. WSB – Emerytowany profesor Uniwersytetu Gdańskiego. Do 2021 r. profesor w Katedrze Biznesu Międzynarodowego Uniwersytetu Gdańskiego. Wykładowca w Uniwersytecie WSB Merito w Gdańsku. Jest autorem
i współautorem kilkuset publikacji z zakresu handlu światowego, gospodarki morskiej, bankowości i finansów przedsiębiorstw, m.
in. książek pt. Gospodarka Niemiec; Bankowość międzynarodowa; Źródła i sposoby finansowania przedsiębiorstw; Przewodnik
bankiera; Międzynarodowy handel morski.
ORCID: 0000-0003-0699-1928, e‑mail: egostomski@wp.pl

Prof. Dr. Harold James – Profesor historii i stosunków międzynarodowych na Uniwersytecie w Princeton (USA). Specjalizuje się w historii gospodarczej Niemiec oraz procesach globalizacji. Jest autorem kilku książek, m.in. The Creation and Destruction
of Value: The Globalization Cycle; Making the European Monetary Union oraz The Euro and the Battle of Ideas. W 2004 r. został wyróżniony nagrodą Helmuta Schmidta, a w 2005 r. nagrodą Ludwiga Erharda. Doktor honoris causa Uniwersytetu w Lucernie. Publikuje m.in. w „Project Syndicate” i „Wszystko co najważniejsze”.
e‑mail: hjames@princeton.edu

Dr Marzenna James – Wykładowca stosunków międzynarodowych w Princeton School of Public and International Affairs na Uniwersytecie w Princeton. Autorka prac na temat wpływów politycznych na międzynarodowe stosunki ekonomiczne.
Publikowała m.in. w czasopismach: „Studia Polityczne”, „Kultura i Społeczeństwo” oraz „Project Syndicate”. Otrzymała tytuł doktora na Wydziale Polityki w Princeton University, gdzie wykłada od 1996 r.
e‑mail: mjames@princeton.edu

Dr Anna Jurczuk – Adiunkt na Wydziale Ekonomii i Finansów Uniwersytetu w Białymstoku. Autorka i redaktorka publikacji z zakresu teorii ładu gospodarczego, Społecznej Gospodarki Rynkowej i ordoliberalizmu, w tym książek pt. Stanowiony i spontaniczny ład gospodarczy w procesie transformacji systemowej Polski i byłej NRD; Spontaniczne i stanowione elementy ładu gospodarczego w procesie transformacji – dryf ładu czy jego doskonalenie? oraz Ład gospodarczy a współczesna ekonomia. Członek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego oraz założycielka i członek Forum Myśli Instytucjonalnej.
ORCID: 0000-0002-6467-4747, e‑mail: a.jurczuk@uwb.edu.pl

Dr Katarzyna Kamińska – Adiunkt w Katedrze Badań Gospodarki Niemieckiej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie. Ukończyła ekonomię na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie uzyskała także stopień naukowy doktora nauk ekonomicznych. Autorka i współautorka publikacji naukowych w zakresie makroekonomii, polityki gospodarczej, ekonomii instytucjonalnej, polityki ochrony konkurencji i konsumentów, Społecznej Gospodarki Rynkowej i polsko‑niemieckich stosunków gospodarczych. Członek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego.
ORCID: 0000-0003-0497-7452, e‑mail: kkamins@sgh.waw.pl

Dr Iryna Kapanaiko – Nauczyciel języka angielskiego, tłumacz, adiunkt w Military Institute of Telecommunications and Information Technologies w Kijowie (Ukraina).
e‑mail: kapanajiko@gmail.com

Dr Inna Korsun – Adiunkt w Kyiv National University of Construction and Architecture (Ukraina).
ORCID: 0000-0002-4959-9056, e‑mail: iservatinskaya@gmail.com

Dr Ewa Kulińska‑Sadłocha – Adiunkt w Katedrze Bankowości Instytutu Finansów w Uniwersytecie Łódzkim. Absolwentka Akademii Ekonomicznej w Poznaniu (obecnie Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu), dr nauk ekonomicznych, posiada ponad 20-letnie doświadczenie dydaktyczne i organizacyjne jako nauczyciel akademicki, a także doświadczenie zdobyte w praktyce gospodarczej: bankowości, rachunkowości czy controllingu. Autorka i współautorka licznych publikacji naukowych i popularnonaukowych
w zakresie finansów, zrównoważonego rozwoju oraz Społecznej Gospodarki Rynkowej, wielokrotna uczestniczka międzynarodowych seminariów nt. Społecznej Gospodarki Rynkowej. Członek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego.
ORCID: 0000-0002-8183-6111, e‑mail: ewa.kulinska@uni.lodz.pl

Prof. dr hab. Elżbieta Mączyńska – Absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego, profesor nauk ekonomicznych, związana ze Szkołą Główną Handlową w Warszawie, w tym jako organizatorka i kierownik Podyplomowych Studiów Wyceny Nieruchomości. Członkini Rady do spraw Szkolnictwa Wyższego, Nauki i Innowacji w Narodowej Radzie Rozwoju przy Prezydencie RP. Członkini Komitetu Prognoz i Komitetu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk. Członkini Rady Naukowej Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN. Prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w latach 2005–2021, a obecnie – prezes honorowa Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Specjalistka z obszaru ekonomii, w tym analizy ekonomicznej, finansów i wyceny przedsiębiorstw oraz systemów społeczno‑gospodarczych. Kreatorka ekonometrycznych modeli predykcji bankructwa.
ORCID: 0000-0002-4624-4268, e‑mail: elzbieta.maczynska@gmail.com

Mgr Agata Miętus – Absolwentka kierunku studiów przedsiębiorczość i innowacje w gospodarce na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Obecnie zatrudniona w Międzynarodowym Funduszu Wyszehradzkim w Bratysławie. Jej zainteresowania badawczo‑naukowe koncentrują się na gospodarce obiegu zamkniętego, metodach finansowania zrównoważonego rozwoju oraz zagadnieniach dotyczących przedsiębiorczości kobiet w Polsce i w Europie.
e‑mail: mietusagata@gmail.com

Prof. dr hab. Maciej Miszewski – Emerytowany profesor Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, obecnie profesor honorowy tej uczelni. Autor prac podejmujących problematykę transformacji gospodarczej i globalnych przemian gospodarki kapitalistycznej. Zwolennik odrzucenia paradygmatu ekonomii głównego nurtu oraz stosowania klasycznego instytucjonalizmu w badaniach rzeczywistości społeczno‑gospodarczej. Autor opracowań promujących ideę SGR, współzałożyciel i członek Rady Naukowej Forum Myśli Instytucjonalnej.
ORCID: 0000-0003-1853-2876, e‑mail: e.m.miszewscy@pro.onet.pl

Dr hab. Michał Moszyński, prof. UMK – Profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w Katedrze Ekonomii. W swoich badaniach koncentruje się na zagadnieniach makroekonomii, rynku pracy, gospodarki Niemiec, ordoliberalizmu i ekonomii instytucjonalnej. Opublikował trzy monografie poświęcone gospodarce Niemiec. Od 2020 r. prezes Oddziału Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Toruniu.
ORCID: 0000-0003-1197-8744, e‑mail: moszyn@umk.pl

Dr Yuliia Petlenko – Adiunkt w Copenhagen Business School (Denmark) oraz Taras Shevchenko National University of Kyiv (Ukraine).
ORCID: 0000-0001-5984-5145, e‑mail: yp.msc@cbs.dk

Dr hab. Piotr Pysz, prof. WANS – Profesor Wschodnioeuropejskiej Akademii Nauk Stosowanych w Białymstoku. Od 1982 r. czynny naukowo i dydaktycznie na terenie Niemiec i Polski. Autor ponad 200 publikacji naukowych podejmujących problematykę transformacji systemowej, ordoliberalizmu i Społecznej Gospodarki Rynkowej (SGR) (w językach polskim, niemieckim, angielskim i rosyjskim). Najważniejszą publikacją jest wydana w 2008 r. w Wydawnictwie Naukowym PWN książka pt. Społeczna Gospodarka Rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej. Od ponad 30 lat organizuje we współpracy z Polskim Towarzystwem Ekonomicznym coroczne międzynarodowe seminaria na temat SGR i jej funkcjonowania w Europie.
ORCID: 0000-0003-4390-9882, e‑mail: pyszpiotr@googlemail.com

Dr Mykola Slynko – Adiunkt w Cherkasy State Technological University (Ukraina).
e‑mail: slynkokolya@ukr.net

Dr hab. Elżbieta Skąpska – Doktor habilitowany nauk społecznych w dyscyplinie ekonomia i finanse, adiunkt w Katedrze Zarządzania, Ekonomii i Finansów Wydziału Inżynierii Zarządzania Politechniki Białostockiej. Członkini Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Wielokrotna uczestniczka międzynarodowego seminarium naukowego o Społecznej Gospodarce Rynkowej, odbywającego się w Niemczech i w Polsce. Główne zainteresowania naukowo‑badawcze: ekonomika usług, przedsiębiorczość, gospodarka rynkowa.
ORCID: 0000-0003-0664-0917, e‑mail: elzbieta.skapska@onet.eu

Dr hab. Andrzej Szplit, prof. ANS – Profesor Akademii Nauk Stosowanych im. prof. Edwarda Lipińskiego w Kielcach. Absolwent Wyższej Szkoły Ekonomicznej we Wrocławiu (obecnie Uniwersytet Ekonomiczny), gdzie również obronił doktorat z zakresu finansów przedsiębiorstw. W latach 1984–1990 przebywał na stypendium w Niemczech. W listopadzie 1989 r. uzyskał stopień doktora habilitowanego nauk ekonomicznych w Wyższej Szkole Ekonomii w Berlinie w zakresie ekonomiki i finansowania spółdzielczego budownictwa mieszkaniowego. W latach 90. XX wieku pełnił funkcję prodziekana do spraw kierunku zarządzanie i marketing na Politechnice Świętokrzyskiej. Jest emerytowanym profesorem Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Jest autorem wielu monografii i artykułów naukowych  krajowych i zagranicznych. Na zlecenie Narodowego Banku Polskiego opracował monografię o prof. Edwardzie Taylorze. W Polskim Towarzystwie Ekonomicznym pełni funkcję honorowego prezesa Zarządu Oddziału w Kielcach, członka Rady Naukowej Zarządu Krajowego PTE, członka Kapituły na najlepszy podręcznik z ekonomii. Jest członkiem Zarządu Kieleckiego Towarzystwa Naukowego.
ORCID: 0000-0003-2161-8187, e‑mail: andrzej.szplit@gmail.com

Mgr Jan Thlon – Doktorant na Wydziale Prawa, Administracji i Stosunków Międzynarodowych Krakowskiej Akademii im. A. Frycza‑Modrzewskiego. W pracy naukowej specjalizuje się w prawie gospodarczym, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień
prawa upadłościowego oraz energetycznego. Autor publikacji naukowych z zakresu prawa gospodarczego. Aktualny obszar zainteresowań oscyluje szczególnie wokół otoczenia prawnego, jak i ekonomicznego procesów związanych z wytwarzaniem
oraz obrotem energią elektryczną.
ORCID: 0000-0002-4571-8679, e‑mail: janthlon@gmail.com

Dr Michał Thlon – Adiunkt w Katedrze Ekonomii Stosowanej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Biegły sądowy w zakresie ekonomii, finansów i rynku energii. Współpracownik firm konsultingowych m.in. w obszarze zarządzania ryzykiem oraz modelowania ekonometrycznego wpływu zmienności cen energii na agregaty makroekonomiczne. Stażysta na Corvinus University of Budapest. Członek Centrum Badań nad Bezpieczeństwem – instytucji prowadzącej badania w zakresie bezpieczeństwa krajów Europy Środkowo‑Wschodniej, odpowiedzialny za rynek energii. Współautor ponad 100 raportów badawczych. Autor kilkuset opinii niejawnych zrealizowanych na zlecenie organów wymiaru sprawiedliwości. Autor i współautor ponad 100 publikacji naukowych dotyczących zarządzania ryzykiem oraz szoków cenowych na rynku energii.
ORCID: 0000-0001-9627-7773, e‑mail: thlonm@uek.krakow.pl

Mgr Justyna Tomala – Asystent badawczo‑dydaktyczny w Katedrze Przedsiębiorczości i Innowacji Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół zrównoważonego rozwoju, ekoinnowacji, krytycznych surowców mineralnych oraz ekonomii rozwoju. Posiada wieloletnie doświadczenie projektowe – uczestniczyła w projektach finansowanych przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju oraz Komisję Europejską. Brała również udział w kilkunastu projektach mobilności dla młodzieży wspieranych przez program Erasmus+, np. Green Entrepreneurship – Easier Done that Said! Jest członkiem Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych (EAERE), Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (PTE) oraz Polskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych (PSEiZN).
ORCID: 0000-0001-6090-9337, e‑mail: justyna.tomala@uek.krakow.pl

Dr hab. Maria Urbaniec, prof. UEK – Profesor Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie oraz kierownik Katedry Przedsiębiorczości i Innowacji Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Studia magisterskie oraz stopień doktora nauk ekonomicznych uzyskała w Internationales Hochschulinstitut (IHI) Zittau/Technische Universität Dresden w Niemczech. Stopień naukowy doktora habilitowanego nauk społecznych został jej nadany przez Radę Dyscypliny Ekonomia i Finanse Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Jest autorem lub współautorem ponad 200 publikacji o charakterze interdyscyplinarnym. Jest członkiem krajowych i międzynarodowych organizacji naukowych, m.in. European Council for Small Business and Entrepreneurship (ECSB), Polskiego Stowarzyszenia Ekonomistów Środowiska i Zasobów Naturalnych (PSESiZN), a także wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego (PTE), członkiem Rady Naukowej PTE oraz prezesem Oddziału PTE w Krakowie. Głównymi obszarami jej zainteresowań naukowych są: przedsiębiorczość, innowacyjność gospodarki, ekoinnowacje, ekonomia zrównoważonego rozwoju, rynek pracy, gospodarka cyfrowa.
ORCID: 0000-0001-8307-8396, e‑mail: maria.urbaniec@uek.krakow.pl

Dr hab. Jürgen Wandel, prof. SGH – Dyrektor Polsko‑Niemieckiego Forum Akademickiego oraz kierownik Katedry Badań Gospodarki Niemieckiej w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. W latach 2012–2018 był przedstawicielem Niemieckiej
Centrali Wymiany Akademickiej (DAAD) przy SGH. Do jego zainteresowań naukowych należą: polsko‑niemieckie stosunki gospodarcze, problematyka transformacji i rozwoju gospodarki w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej, ekonomia instytucjonalna
(ogólnie oraz w kontekście gospodarki niemieckiej), teoria i polityka konkurencji, ekonomia polityczna, ordoliberalizm oraz austriacka szkoła ekonomii.
ORCID: 0000-0002-3258-8668, e‑mail: jwande@sgh.waw.pl

Dr Magdalena Zajączkowska – Prawniczka i ekonomistka. Studia magisterskie ukończyła na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz Akademii Ekonomicznej w Krakowie (obecnie UEK). Doktor nauk ekonomicznych w dyscyplinie ekonomia. Adiunkt w Katedrze Zarządzania Organizacjami Publicznymi UEK. Dyrektorka studiów podyplomowych Manager ESG w Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie. Od 2017 roku przedstawicielka Polski w Grupie Roboczej ds. Ekonomii Energetyki Jądrowej (Working Party on Nuclear Energy Economics, WPNE), działającej przy NEA, OECD. Realizatorka projektów krajowych i międzynarodowych. Zainteresowania naukowe obejmują tematykę polityki klimatyczno‑energetycznej, transformacji energetycznej, bezpieczeństwa energetycznego, rynków energii oraz zrównoważonego rozwoju. Autorka i współautorka kilkudziesięciu pozycji naukowych.
ORCID: 0000-0001-7449-8698, e‑mail: magdalena.zajaczkowska@uek.krakow.pl

Dr hab. Ewa Zeman‑Miszewska, prof. UE – Zatrudniona od 1972 r. na Uniwersytecie Ekonomicznym w Katowicach (pełniła kolejno funkcje kierownika: Zakładu Badania Rynków, Samodzielnego Zakładu Gospodarki i Administracji Publicznej, a następnie Katedry Ekonomii Politycznej). Od 2022 r. honorowy profesor Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach.
ORCID: 0000-0002-3675-0810, e‑mail: e.m.miszewscy@pro.onet.pl

Przedmowa do wydania polskiego

Analiza najnowszej historii gospodarczej jest fundamentem współczesnej ekonomii. Wyjątkowa wartość tej analizy polega na tym, że dostarcza ona ekonomistom przykładów, które można badać w celu zrozumienia mechanizmów gospodarczych w warunkach braku możliwości prowadzenia eksperymentów w naukach społecznych. Nikt nie wywoła kryzysu gospodarczego, pociągającego za sobą nieszczęście milionów, tylko po to, żeby zbadać sposoby na jego zwalczanie. Przeszłość dla ekonomisty jest zatem niczym laboratorium, w którym wydarzenia historyczne pełnią rolę eksperymentów, umożliwiających zrozumienie związku przyczynowo-skutkowego w ramach ograniczeń, jakie nakłada rzeczywistość polityczna, społeczna i instytucjonalna. Złote kajdany Barry’ego Eichengreena to znakomity przykład tego podejścia, łączącego szczegółową analizę historyczną z głębokim zrozumieniem teorii ekonomicznych i ówczesnych ograniczeń. Autor zatem przedstawia standard złota nie tylko jako system monetarny, ale jako kluczowy element międzynarodowego ładu gospodarczego, którego załamanie odegrało decydującą rolę w eskalacji Wielkiego Kryzysu do światowego załamania gospodarczego – bezpośredniego powodu tragicznej w skutkach drugiej wojny światowej.

Dla tych, którzy nie są ekonomistami, książka Eichengreena może być fascynującą opowieścią o międzywojennym standardzie złota, pozbawioną skomplikowanej matematyki czy ekonometrycznych wywodów, a jednocześnie oferującą klarowne wyjaśnienia teorii ekonomicznych. Dla specjalistów jest to analiza imponująca pod względem dokumentacji i argumentacji. Praca ta stanowi jednocześnie refleksję nad tym, jak badania nad przeszłością mogą kształtować przyszłość. Eichengreen uczy nas, że historia gospodarcza nie powinna być analizowana w oderwaniu od współczesności. Kluczowe jest rozróżnienie tego, co w danych wydarzeniach jest analogiczne do dzisiejszych realiów, a co stanowi niepowtarzalne tło historyczne. Złote kajdany zapraszają czytelnika do zastanowienia nad tym, w jaki sposób mechanizmy rządzące gospodarką w przeszłości mogą znaleźć odzwierciedlenie w obecnych systemach walutowych, takich jak strefa euro, hegemonia dolara amerykańskiego, czy potencjalny powrót do złota. W książce znajdziemy zwłaszcza ostrzeżenie przed bezrefleksyjną próbą odbudowy dawnych struktur standardu złota, czy innych ograniczeń banków centralnych, bez zrozumienia, dlaczego wszędzie na świecie z nich zrezygnowano. Eichengreen dobitnie przypomina, że nie należy odbudowywać muru bez zrozumienia, dlaczego został zburzony.

Kluczowym wkładem tego autora w literaturę historyczną jest podważenie nadal popularnych wierzeń dotyczących stabilności przedwojennego, to jest jeszcze XIX-wiecznego standardu złota jako systemu naturalnego oraz automatycznego. Rzeczywiście – standard złota wydawał się rozwiązaniem odpowiednim dla Wielkiej Brytanii, której gospodarka korzystała na tym systemie. Początkowo jednak przyjęcie złota jako podstawy pieniądza było przypadkowym efektem reformy srebrnej monety w 1695 r., która skutkowała stopniowym wycofaniem srebra z obiegu. Dopiero Coinage Act z 1816 r. formalnie zdefiniował wartość funta w złocie, kładąc podwaliny pod klasyczny standard złota. Z czasem inne kraje dołączyły do systemu, jednak przez większość XIX w. złoto pozostawało domeną elit gospodarczych, a nie gospodarki jako całości. Dopiero lata siedemdziesiąte XIX w. przyniosły formalne przyjęcie standardu przez największe gospodarki świata, takie jak Niemcy czy Stany Zjednoczone.

Teoretycznie standard złota był samobalansujący – to w dużej mierze stanowi o jego atrakcyjności dla współczesnych libertarian i przeciwników interwencji państwa. Jeśli w którymkolwiek z krajów objętych standardem złota działalność gospodarcza przyspieszyłaby do punktu, który wydawał się zagrażać inflacją, złoto zaczęłoby być wycofywane z obiegu. Jeśli jakikolwiek kraj odnotowałby stały deficyt handlowy, złoto musiałoby zostać wyeksportowane w celu wyrównania bilansu. Kraj popadłby w recesję lub załamanie do czasu przywrócenia wartości pieniądza i powrotu złota. Autor jednak wykazuje, że funkcjonowanie systemu nie opierało się na żadnym „naturalnym” mechanizmie. Nie było żadnych „automatycznych dostosowań”, jak sugerowano wcześniej, lecz system działał wyłącznie dzięki ciągłej współpracy międzynarodowej i wiarygodności zaangażowanych krajów. Eichengreen wskazuje, że w okresie przedwojennym banki centralne nigdy mechanicznie nie ograniczały (rozszerzały) kredytu w odpowiedzi na odpływy (napływy) złota. Autor pokazuje, że system ten nie działał mechanicznie, lecz wymagał aktywnego zarządzania przez banki centralne innych państw, które czasami interweniowały wbrew zasadom standardu, aby zapobiec destabilizacji. Ponadto konwencjonalna mądrość postrzega Wielką Brytanię jako dominującą potęgę, która ustabilizowała klasyczny standard złota, a Bank Anglii jako międzynarodowego pożyczkodawcę ostatniej instancji. Autor wykazuje, że Bank Anglii częściej był pożyczkobiorcą niż pożyczkodawcą ostatniej instancji. Eichengreen zatem argumentuje, że stabilność przedwojennego standardu złota opierała się na dwóch filarach – wiarygodności zaangażowania państw w standard złota i międzynarodowej współpracy we wspieraniu tej wiarygodności.

Wszystko to runęło wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej, zaś pełna odbudowa wcześniejszego systemu okazała się niemożliwa. Okres międzywojenny stał się czasem erozji tych dwóch filarów światowego porządku – współpracy i wiarygodności – co doprowadziło do ostatecznego upadku standardu złota. To spostrzeżenie rzuca nowe światło na genezę Wielkiego Kryzysu i jego globalne implikacje.

W powszechnej świadomości standard złota jest jednocześnie punktem odniesienia wobec okresowych nawrotów inflacji i pomocą w utrzymaniu stabilności gospodarczej. Konserwatywnie nastawieni przedsiębiorcy zazwyczaj wspominają standard złota z nostalgią i wierzą, że ich działalność biznesowa byłaby bardziej stabilna w owym „bardziej naturalnym” systemie bez wolnej ręki banków centralnych. Eichengreen przekonująco pokazuje, że ta konwencjonalna mądrość jest błędna. Tym, co sprawiło, że klasyczny standard złota zadziałał, był szczególny zbieg okoliczności ograniczony do wyjątkowego, dość krótkiego okresu w dziejach i określonego, wąskiego zestawu krajów. Okoliczności te obejmowały wykorzystanie polityki gospodarczej do wspierania parytetu złota, a nie do zwiększania produkcji i stabilności cen. I tak w sposób wyjątkowo jaskrawy na przykład Stany Zjednoczone znajdowały się na „peryferiach”, gdzie te okoliczności się nie utrzymywały i w związku z tym kraj ten w XIX w. tymczasowo porzucał standard złota. Pod koniec I wojny światowej okoliczności te uległy wystarczającej erozji nawet w tych nielicznych krajach, które spełniały warunki, aby standard złota stał się nie do utrzymania.

Jego upadek nie tylko nie spowodował Wielkiego Kryzysu, jak się powszechnie przypuszczało do czasu ukazania się przełomowych publikacji Monetarnej historii Stanów Zjednoczonych Miltona Friedmana i Anny Schwartz oraz właśnie Złotych kajdan Barrego Eichengreena, ale istnienie standardu w okresie międzywojennym wręcz pogorszyło stabilność gospodarczą. Konkurencyjne dewaluacje, które nastąpiły po porzuceniu standardu złota, były pierwotnie potępiane jako polityka „zubożania sąsiadów”, która miała przenosić bezrobocie między różnymi krajami. Eichengreen przekonująco pokazuje, że dewaluacje te odegrały pozytywną rolę w walce z Wielkim Kryzysem, usuwając politykę pieniężną i fiskalną z ich „złotych kajdan”, umożliwiając ich wykorzystanie (gdy istniała wola polityczna) do przywrócenia równowagi wewnętrznej – zwiększenia produkcji i zatrudnienia. Kraje, które w standardzie złota wcześniej były skazane na deflację i wysokie bezrobocie, mogły dzięki dewaluacji złagodzić skutki kryzysu i odbudować swoje gospodarki. Możemy podeprzeć się tutaj niestety smutnym przykładem międzywojennej Polski, która mając ręce spętane właśnie standardem złota, wyjątkowo boleśnie przeszła przez Wielki Kryzys, z którego nie zdołała się wygrzebać aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Zatem standard złota nie był ostoją stabilności, a propagatorem kryzysu.

Eichengreen zwraca również szczególną uwagę na krajowe aspekty polityczne standardu złota. Jednym z kluczowych zagadnień, które podejmuje w swojej książce, jest trudność, jaką napotykały rządy przy zarządzaniu długiem po I wojnie światowej. Według autora, przedłużający się proces przywracania standardu złota nie był wyłącznie konsekwencją deficytów budżetowych czy deprecjacji walut, choć te czynniki również miały znaczenie. Eichengreen wskazuje, że najważniejszą przeszkodą był brak wewnętrznego konsensusu politycznego dotyczącego podziału dochodów w poszczególnych krajach. Na przykład w Niemczech hiperinflacja była nie tyle efektem samej polityki monetarnej, ile skutkiem głębokich podziałów społecznych i niezdolności do  osiągnięcia kompromisu w sprawie struktury fiskalnej

Książka Złote kajdany nie tylko rekonstruuje wydarzenia historyczne, ale także rzuca światło na współczesne problemy gospodarcze. Jest ostrzeżeniem przed nostalgicznym idealizowaniem przeszłych systemów, takich jak standard złota, i zachętą do głębszego zrozumienia ich ograniczeń oraz przyczyn ich upadku. Eichengreen podkreśla, że polityka gospodarcza musi być dostosowana do rzeczywistych warunków, a nie do wyidealizowanych wzorców historycznych. Pokazuje w ten sposób, że standard złota był produktem specyficznych okoliczności historycznych, które nie istnieją już we współczesnym świecie. W szczególności działanie systemu wymagało wysokiego poziomu akceptacji społecznej dla kosztów gospodarczych braku działań w celu stabilizacji wewnętrznych, takich jak długotrwałe bezrobocie czy deflacja. W państwach takich jak Francja czy Niemcy, współpraca międzynarodowa funkcjonowała dzięki ograniczonemu zakresowi demokracji, co umożliwiało bankierom centralnym podejmowanie decyzji niezależnie od nacisków społecznych. Jednak z biegiem czasu, w miarę jak procesy demokratyczne się umacniały, a koszty polityczne utrzymania standardu złota rosły, jego stabilność została podkopana. Przywołuję te argumenty, aby pokazać, że pozycja Złote kajdany jest zarówno przestrogą, jak i narzędziem do zrozumienia współczesnych wyzwań gospodarczych. Książka wskazuje, że powrót do standardu złota byłby krokiem wstecz, ignorującym historyczne lekcje. Współczesne problemy wymagają rozwiązań dostosowanych do globalnych realiów, a nie nostalgicznych prób odtworzenia przeszłości. Eichengreen przypomina, że każdy system monetarny jest tak silny, jak silne są instytucje go wspierające. Dlatego analiza standardu złota powinna skłaniać nas do refleksji nad współczesnymi instytucjami międzynarodowymi i ich zdolnością do radzenia sobie z kryzysami.

Tu jednak nie kończą się implikacje tej książki. Lekcje zeZłotych kajdan były szeroko omawiane w kontekście globalnego kryzysu finansowego z 2008 r. Ekonomiści, w tym Ben Bernanke (ówczesny przewodniczący Rezerwy Federalnej USA), odwoływali się do teorii Eichengreena, by uzasadnić politykę luzowania ilościowego i obniżania stóp procentowych. Argumentowano, że szybka i zdecydowana interwencja monetarna jest niezbędna, by uniknąć błędów popełnionych w latach trzydziestych XX w., kiedy standard złota ograniczał reakcję na kryzys.

Książka dostarczyła solidnych dowodów na to, że elastyczne kursy walutowe mogą pomóc krajom w szybszym przezwyciężeniu kryzysu gospodarczego. To stanowisko znalazło odzwierciedlenie w badaniach nad kryzysami walutowymi, np. w Azji w latach 1997–1998. Kraje takie jak Tajlandia i Indonezja, które broniły swoich sztywnych kursów walutowych, doświadczyły głębszych kryzysów niż te, które pozwoliły na deprecjację walut. Wnioski Eichengreena wykorzystano do analizy skutków polityki kursowej w strefie euro, gdzie brak niezależności polityki monetarnej pogłębił problemy Grecji i Hiszpanii w latach 2010–2012.

Analiza Eichengreena pomogła zrozumieć, jak międzynarodowe systemy walutowe wpływają na stabilność finansową w warunkach globalizacji. Jego praca skłoniła współczesnych ekonomistów do ponownego przemyślenia roli międzynarodowych rezerw i polityki kursowej w utrzymaniu stabilności gospodarczej. Książka wpłynęła także na debatę o kosztach i korzyściach związanych z rolą dolara amerykańskiego jako globalnej waluty rezerwowej. Autor pokazał, jak złoto jako rezerwa ograniczało działania polityczne, co skłoniło do refleksji nad potencjalnymi problemami nadmiernej zależności od dolara. Badacze, analizując np. efekty polityki fiskalnej i monetarnej w warunkach kryzysowych, często odnoszą się do pracy Eichengreena. Książka jest cytowana w badaniach nad kryzysami wschodzących rynków, problemami związanymi z zadłużeniem w obcej walucie oraz skutkami reżimów kursowych w obliczu globalnych szoków.

Złote kajdany przede wszystkim uczą, że historia gospodarcza nie jest martwym zbiorem faktów, lecz żywą opowieścią o podejmowaniu przez społeczeństwa decyzji, które miały tragiczne konsekwencje. Historia standardu złota, jak argumentuje Eichengreen, jest ostrzeżeniem przed prostym przenoszeniem przeszłych rozwiązań na współczesne problemy. Jednocześnie autor przypomina o potrzebie wyrozumiałości wobec błędów przeszłości – decyzje podejmowane w latach trzydziestych były ograniczone przez ówczesny stan wiedzy. To przesłanie jest szczególnie istotne dla dzisiejszych ekonomistów, którzy zmagają się z nowymi wyzwaniami, często w podobnym klimacie niepewności i ryzyka. Jak wspomniałem, praca Eichengreena była obficie cytowana przez przewodniczącego Rezerwy Federalnej Bena Bernanke przy zmaganiach z wielkim kryzysem finansowym – największej zapaści gospodarczej właśnie
od czasów Wielkiego Kryzysu, której skutki bez podjęcia zdecydowanych działań przez banki centralne na całym świecie mogły przerodzić się w światowe załamanie jak w roku 1929. Idąc za tym wezwaniem, podobnie aktywną postawę banki centralne na całym świecie wykazały w trakcie zwalczania skutków pandemii COVID-19 oraz zwalczania skutków inflacji w czasie kryzysu energetycznego wywołanego przez rosyjską agresję na Ukrainę. Dla współczesnego czytelnika, zarówno ogólnego, jak i specjalisty, jest to zatem dzieło, które wykracza poza prostą narrację, oferując głęboką refleksję nad przeszłością i jej związkami z teraźniejszością.

dr hab. Łukasz Goczek, prof. UW