Opis
Drugie miejsce w konkursie „Economicus 2015”, organizowanym przez Dziennik Gazetę Prawną , na najlepszą książkę ekonomiczno-biznesową, w kategorii „najlepsze tłumaczenie”. Przetłumaczył prof. Zbigniew Matkowski, sekretarz komitetu redakcyjnego dwumiesięcznika „Ekonomista”.
Systemy emerytalne to obecnie w Polsce problem wysoce newralgiczny. Polska nie jest tu jednak odosobniona. Także w innych krajach, nawet najwyżej rozwiniętych, coraz bardziej dają o sobie znać trudności z finansowaniem potrzeb emerytalnych, trudności ze zbilansowaniem funduszy tworzonych z wpływów ze składek emerytalnych z potrzebami związanymi z wypłatami emerytur. Choć trudności te mają przede wszystkim podłoże demograficzne, głównie wynikające z problemów związanych ze starzeniem się ludności, to zarazem w znacznej mierze mają charakter systemowy. Ich przyczyną są bowiem nieprawidłowości w polityce społeczno-gospodarczej, w tym w polityce emerytalnej. Nieprawidłowości te przejawiają się w niedostosowaniu systemów emerytalnych do nowych wyzwań cywilizacyjnych, do szybkich zmian sytuacji demograficznej i ekonomicznej na świecie. Postęp cywilizacyjny i technologiczny, w tym w sferze medycyny i opieki zdrowotnej skutkuje jedną z najważniejszych zdobyczy społecznych, jaką jest wydłużanie się życia ludzkiego. Wskazuje to zarazem na fundamentalne znaczenie polityki emerytalnej i optymalizacji systemów emerytalnych. Ich istnienie samo w sobie stanowi jedną z ważnych wartości społecznych wpływających na poziom jakości życia ludzi starszych, co z kolei stanowi jeden z ważnych wyznaczników kultury społecznej. Optymalizacja systemów emerytalnych oznacza konieczność dostosowywania polityki emerytalnej do sytuacji społeczno-ekonomicznej i demograficznej kraju, z uwzględnieniem potencjalnych, długofalowych kierunków zmian i ich następstw.
I te właśnie kwestie są tematem publikowanego przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne przekładu książki, Nicholasa Barra i Petera Diamonda. Jak podkreślają jej autorzy, książka ta „łączy teoretyczną analizę systemów emerytalnych z omówieniem doświadczeń niektórych krajów w tym zakresie w celu wyjaśnienia, jak należy projektować system emerytalny, aby ograniczyć negatywne efekty uboczne tego systemu, który w rzeczywistości stanowi wielkie dobrodziejstwo współczesnych pokoleń, zapewniając milionom ludzi wygodne zabezpieczenie na starość”. Autorzy identyfikują popełniane przez niektóre kraje błędy w doborze i kształtowaniu systemu emerytalnego, w tym także błędy występujące w rekomendowanych przez Bank Światowy koncepcjach prywatyzacji emerytur. Podłożem tych błędów jest przede wszystkim brak kompleksowej, holistycznej, wnikliwej analizy kwestii emerytalnych, z uwzględnieniem społeczno-gospodarczej i kulturowej specyfiki poszczególnych krajów, z uwzględnieniem nie tylko efektywności ekonomicznej, ale także podziału dochodów, narastającej niepewności i ryzyka oraz złożoności zarządzania systemem emerytalnym.
Przedmowa do wydania polskiego
Analiza najnowszej historii gospodarczej jest fundamentem współczesnej ekonomii. Wyjątkowa wartość tej analizy polega na tym, że dostarcza ona ekonomistom przykładów, które można badać w celu zrozumienia mechanizmów gospodarczych w warunkach braku możliwości prowadzenia eksperymentów w naukach społecznych. Nikt nie wywoła kryzysu gospodarczego, pociągającego za sobą nieszczęście milionów, tylko po to, żeby zbadać sposoby na jego zwalczanie. Przeszłość dla ekonomisty jest zatem niczym laboratorium, w którym wydarzenia historyczne pełnią rolę eksperymentów, umożliwiających zrozumienie związku przyczynowo-skutkowego w ramach ograniczeń, jakie nakłada rzeczywistość polityczna, społeczna i instytucjonalna. Złote kajdany Barry’ego Eichengreena to znakomity przykład tego podejścia, łączącego szczegółową analizę historyczną z głębokim zrozumieniem teorii ekonomicznych i ówczesnych ograniczeń. Autor zatem przedstawia standard złota nie tylko jako system monetarny, ale jako kluczowy element międzynarodowego ładu gospodarczego, którego załamanie odegrało decydującą rolę w eskalacji Wielkiego Kryzysu do światowego załamania gospodarczego – bezpośredniego powodu tragicznej w skutkach drugiej wojny światowej.
Dla tych, którzy nie są ekonomistami, książka Eichengreena może być fascynującą opowieścią o międzywojennym standardzie złota, pozbawioną skomplikowanej matematyki czy ekonometrycznych wywodów, a jednocześnie oferującą klarowne wyjaśnienia teorii ekonomicznych. Dla specjalistów jest to analiza imponująca pod względem dokumentacji i argumentacji. Praca ta stanowi jednocześnie refleksję nad tym, jak badania nad przeszłością mogą kształtować przyszłość. Eichengreen uczy nas, że historia gospodarcza nie powinna być analizowana w oderwaniu od współczesności. Kluczowe jest rozróżnienie tego, co w danych wydarzeniach jest analogiczne do dzisiejszych realiów, a co stanowi niepowtarzalne tło historyczne. Złote kajdany zapraszają czytelnika do zastanowienia nad tym, w jaki sposób mechanizmy rządzące gospodarką w przeszłości mogą znaleźć odzwierciedlenie w obecnych systemach walutowych, takich jak strefa euro, hegemonia dolara amerykańskiego, czy potencjalny powrót do złota. W książce znajdziemy zwłaszcza ostrzeżenie przed bezrefleksyjną próbą odbudowy dawnych struktur standardu złota, czy innych ograniczeń banków centralnych, bez zrozumienia, dlaczego wszędzie na świecie z nich zrezygnowano. Eichengreen dobitnie przypomina, że nie należy odbudowywać muru bez zrozumienia, dlaczego został zburzony.
Kluczowym wkładem tego autora w literaturę historyczną jest podważenie nadal popularnych wierzeń dotyczących stabilności przedwojennego, to jest jeszcze XIX-wiecznego standardu złota jako systemu naturalnego oraz automatycznego. Rzeczywiście – standard złota wydawał się rozwiązaniem odpowiednim dla Wielkiej Brytanii, której gospodarka korzystała na tym systemie. Początkowo jednak przyjęcie złota jako podstawy pieniądza było przypadkowym efektem reformy srebrnej monety w 1695 r., która skutkowała stopniowym wycofaniem srebra z obiegu. Dopiero Coinage Act z 1816 r. formalnie zdefiniował wartość funta w złocie, kładąc podwaliny pod klasyczny standard złota. Z czasem inne kraje dołączyły do systemu, jednak przez większość XIX w. złoto pozostawało domeną elit gospodarczych, a nie gospodarki jako całości. Dopiero lata siedemdziesiąte XIX w. przyniosły formalne przyjęcie standardu przez największe gospodarki świata, takie jak Niemcy czy Stany Zjednoczone.
Teoretycznie standard złota był samobalansujący – to w dużej mierze stanowi o jego atrakcyjności dla współczesnych libertarian i przeciwników interwencji państwa. Jeśli w którymkolwiek z krajów objętych standardem złota działalność gospodarcza przyspieszyłaby do punktu, który wydawał się zagrażać inflacją, złoto zaczęłoby być wycofywane z obiegu. Jeśli jakikolwiek kraj odnotowałby stały deficyt handlowy, złoto musiałoby zostać wyeksportowane w celu wyrównania bilansu. Kraj popadłby w recesję lub załamanie do czasu przywrócenia wartości pieniądza i powrotu złota. Autor jednak wykazuje, że funkcjonowanie systemu nie opierało się na żadnym „naturalnym” mechanizmie. Nie było żadnych „automatycznych dostosowań”, jak sugerowano wcześniej, lecz system działał wyłącznie dzięki ciągłej współpracy międzynarodowej i wiarygodności zaangażowanych krajów. Eichengreen wskazuje, że w okresie przedwojennym banki centralne nigdy mechanicznie nie ograniczały (rozszerzały) kredytu w odpowiedzi na odpływy (napływy) złota. Autor pokazuje, że system ten nie działał mechanicznie, lecz wymagał aktywnego zarządzania przez banki centralne innych państw, które czasami interweniowały wbrew zasadom standardu, aby zapobiec destabilizacji. Ponadto konwencjonalna mądrość postrzega Wielką Brytanię jako dominującą potęgę, która ustabilizowała klasyczny standard złota, a Bank Anglii jako międzynarodowego pożyczkodawcę ostatniej instancji. Autor wykazuje, że Bank Anglii częściej był pożyczkobiorcą niż pożyczkodawcą ostatniej instancji. Eichengreen zatem argumentuje, że stabilność przedwojennego standardu złota opierała się na dwóch filarach – wiarygodności zaangażowania państw w standard złota i międzynarodowej współpracy we wspieraniu tej wiarygodności.
Wszystko to runęło wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej, zaś pełna odbudowa wcześniejszego systemu okazała się niemożliwa. Okres międzywojenny stał się czasem erozji tych dwóch filarów światowego porządku – współpracy i wiarygodności – co doprowadziło do ostatecznego upadku standardu złota. To spostrzeżenie rzuca nowe światło na genezę Wielkiego Kryzysu i jego globalne implikacje.
W powszechnej świadomości standard złota jest jednocześnie punktem odniesienia wobec okresowych nawrotów inflacji i pomocą w utrzymaniu stabilności gospodarczej. Konserwatywnie nastawieni przedsiębiorcy zazwyczaj wspominają standard złota z nostalgią i wierzą, że ich działalność biznesowa byłaby bardziej stabilna w owym „bardziej naturalnym” systemie bez wolnej ręki banków centralnych. Eichengreen przekonująco pokazuje, że ta konwencjonalna mądrość jest błędna. Tym, co sprawiło, że klasyczny standard złota zadziałał, był szczególny zbieg okoliczności ograniczony do wyjątkowego, dość krótkiego okresu w dziejach i określonego, wąskiego zestawu krajów. Okoliczności te obejmowały wykorzystanie polityki gospodarczej do wspierania parytetu złota, a nie do zwiększania produkcji i stabilności cen. I tak w sposób wyjątkowo jaskrawy na przykład Stany Zjednoczone znajdowały się na „peryferiach”, gdzie te okoliczności się nie utrzymywały i w związku z tym kraj ten w XIX w. tymczasowo porzucał standard złota. Pod koniec I wojny światowej okoliczności te uległy wystarczającej erozji nawet w tych nielicznych krajach, które spełniały warunki, aby standard złota stał się nie do utrzymania.
Jego upadek nie tylko nie spowodował Wielkiego Kryzysu, jak się powszechnie przypuszczało do czasu ukazania się przełomowych publikacji Monetarnej historii Stanów Zjednoczonych Miltona Friedmana i Anny Schwartz oraz właśnie Złotych kajdan Barrego Eichengreena, ale istnienie standardu w okresie międzywojennym wręcz pogorszyło stabilność gospodarczą. Konkurencyjne dewaluacje, które nastąpiły po porzuceniu standardu złota, były pierwotnie potępiane jako polityka „zubożania sąsiadów”, która miała przenosić bezrobocie między różnymi krajami. Eichengreen przekonująco pokazuje, że dewaluacje te odegrały pozytywną rolę w walce z Wielkim Kryzysem, usuwając politykę pieniężną i fiskalną z ich „złotych kajdan”, umożliwiając ich wykorzystanie (gdy istniała wola polityczna) do przywrócenia równowagi wewnętrznej – zwiększenia produkcji i zatrudnienia. Kraje, które w standardzie złota wcześniej były skazane na deflację i wysokie bezrobocie, mogły dzięki dewaluacji złagodzić skutki kryzysu i odbudować swoje gospodarki. Możemy podeprzeć się tutaj niestety smutnym przykładem międzywojennej Polski, która mając ręce spętane właśnie standardem złota, wyjątkowo boleśnie przeszła przez Wielki Kryzys, z którego nie zdołała się wygrzebać aż do wybuchu drugiej wojny światowej. Zatem standard złota nie był ostoją stabilności, a propagatorem kryzysu.
Eichengreen zwraca również szczególną uwagę na krajowe aspekty polityczne standardu złota. Jednym z kluczowych zagadnień, które podejmuje w swojej książce, jest trudność, jaką napotykały rządy przy zarządzaniu długiem po I wojnie światowej. Według autora, przedłużający się proces przywracania standardu złota nie był wyłącznie konsekwencją deficytów budżetowych czy deprecjacji walut, choć te czynniki również miały znaczenie. Eichengreen wskazuje, że najważniejszą przeszkodą był brak wewnętrznego konsensusu politycznego dotyczącego podziału dochodów w poszczególnych krajach. Na przykład w Niemczech hiperinflacja była nie tyle efektem samej polityki monetarnej, ile skutkiem głębokich podziałów społecznych i niezdolności do osiągnięcia kompromisu w sprawie struktury fiskalnej
Książka Złote kajdany nie tylko rekonstruuje wydarzenia historyczne, ale także rzuca światło na współczesne problemy gospodarcze. Jest ostrzeżeniem przed nostalgicznym idealizowaniem przeszłych systemów, takich jak standard złota, i zachętą do głębszego zrozumienia ich ograniczeń oraz przyczyn ich upadku. Eichengreen podkreśla, że polityka gospodarcza musi być dostosowana do rzeczywistych warunków, a nie do wyidealizowanych wzorców historycznych. Pokazuje w ten sposób, że standard złota był produktem specyficznych okoliczności historycznych, które nie istnieją już we współczesnym świecie. W szczególności działanie systemu wymagało wysokiego poziomu akceptacji społecznej dla kosztów gospodarczych braku działań w celu stabilizacji wewnętrznych, takich jak długotrwałe bezrobocie czy deflacja. W państwach takich jak Francja czy Niemcy, współpraca międzynarodowa funkcjonowała dzięki ograniczonemu zakresowi demokracji, co umożliwiało bankierom centralnym podejmowanie decyzji niezależnie od nacisków społecznych. Jednak z biegiem czasu, w miarę jak procesy demokratyczne się umacniały, a koszty polityczne utrzymania standardu złota rosły, jego stabilność została podkopana. Przywołuję te argumenty, aby pokazać, że pozycja Złote kajdany jest zarówno przestrogą, jak i narzędziem do zrozumienia współczesnych wyzwań gospodarczych. Książka wskazuje, że powrót do standardu złota byłby krokiem wstecz, ignorującym historyczne lekcje. Współczesne problemy wymagają rozwiązań dostosowanych do globalnych realiów, a nie nostalgicznych prób odtworzenia przeszłości. Eichengreen przypomina, że każdy system monetarny jest tak silny, jak silne są instytucje go wspierające. Dlatego analiza standardu złota powinna skłaniać nas do refleksji nad współczesnymi instytucjami międzynarodowymi i ich zdolnością do radzenia sobie z kryzysami.
Tu jednak nie kończą się implikacje tej książki. Lekcje zeZłotych kajdan były szeroko omawiane w kontekście globalnego kryzysu finansowego z 2008 r. Ekonomiści, w tym Ben Bernanke (ówczesny przewodniczący Rezerwy Federalnej USA), odwoływali się do teorii Eichengreena, by uzasadnić politykę luzowania ilościowego i obniżania stóp procentowych. Argumentowano, że szybka i zdecydowana interwencja monetarna jest niezbędna, by uniknąć błędów popełnionych w latach trzydziestych XX w., kiedy standard złota ograniczał reakcję na kryzys.
Książka dostarczyła solidnych dowodów na to, że elastyczne kursy walutowe mogą pomóc krajom w szybszym przezwyciężeniu kryzysu gospodarczego. To stanowisko znalazło odzwierciedlenie w badaniach nad kryzysami walutowymi, np. w Azji w latach 1997–1998. Kraje takie jak Tajlandia i Indonezja, które broniły swoich sztywnych kursów walutowych, doświadczyły głębszych kryzysów niż te, które pozwoliły na deprecjację walut. Wnioski Eichengreena wykorzystano do analizy skutków polityki kursowej w strefie euro, gdzie brak niezależności polityki monetarnej pogłębił problemy Grecji i Hiszpanii w latach 2010–2012.
Analiza Eichengreena pomogła zrozumieć, jak międzynarodowe systemy walutowe wpływają na stabilność finansową w warunkach globalizacji. Jego praca skłoniła współczesnych ekonomistów do ponownego przemyślenia roli międzynarodowych rezerw i polityki kursowej w utrzymaniu stabilności gospodarczej. Książka wpłynęła także na debatę o kosztach i korzyściach związanych z rolą dolara amerykańskiego jako globalnej waluty rezerwowej. Autor pokazał, jak złoto jako rezerwa ograniczało działania polityczne, co skłoniło do refleksji nad potencjalnymi problemami nadmiernej zależności od dolara. Badacze, analizując np. efekty polityki fiskalnej i monetarnej w warunkach kryzysowych, często odnoszą się do pracy Eichengreena. Książka jest cytowana w badaniach nad kryzysami wschodzących rynków, problemami związanymi z zadłużeniem w obcej walucie oraz skutkami reżimów kursowych w obliczu globalnych szoków.
Złote kajdany przede wszystkim uczą, że historia gospodarcza nie jest martwym zbiorem faktów, lecz żywą opowieścią o podejmowaniu przez społeczeństwa decyzji, które miały tragiczne konsekwencje. Historia standardu złota, jak argumentuje Eichengreen, jest ostrzeżeniem przed prostym przenoszeniem przeszłych rozwiązań na współczesne problemy. Jednocześnie autor przypomina o potrzebie wyrozumiałości wobec błędów przeszłości – decyzje podejmowane w latach trzydziestych były ograniczone przez ówczesny stan wiedzy. To przesłanie jest szczególnie istotne dla dzisiejszych ekonomistów, którzy zmagają się z nowymi wyzwaniami, często w podobnym klimacie niepewności i ryzyka. Jak wspomniałem, praca Eichengreena była obficie cytowana przez przewodniczącego Rezerwy Federalnej Bena Bernanke przy zmaganiach z wielkim kryzysem finansowym – największej zapaści gospodarczej właśnie
od czasów Wielkiego Kryzysu, której skutki bez podjęcia zdecydowanych działań przez banki centralne na całym świecie mogły przerodzić się w światowe załamanie jak w roku 1929. Idąc za tym wezwaniem, podobnie aktywną postawę banki centralne na całym świecie wykazały w trakcie zwalczania skutków pandemii COVID-19 oraz zwalczania skutków inflacji w czasie kryzysu energetycznego wywołanego przez rosyjską agresję na Ukrainę. Dla współczesnego czytelnika, zarówno ogólnego, jak i specjalisty, jest to zatem dzieło, które wykracza poza prostą narrację, oferując głęboką refleksję nad przeszłością i jej związkami z teraźniejszością.
dr hab. Łukasz Goczek, prof. UW
Opinie
Na razie nie ma opinii o produkcie.